Ερμηνεία και ενδοκειμενικότητα στο βιβλίο της Αποκάλυψης: η περίπτωση των εσφαγμένων ψυχών, του νέου κόσμου και των 144.000

Πολλοί αναγνώστες θεωρούν παράδοξο τον τίτλο «Αποκάλυψη» για το τελευταίο βιβλίο του βιβλικού κανόνα, αφού συνήθως σαστίζουν από τις ερμηνευτικές δυσκολίες του. Ως γνωστόν, η Αποκάλυψη συστηματικά δανείζεται εικόνες και χωρία από την Παλαιά Διαθήκη, και η σφαιρική βιβλική γνώση είναι απολύτως απαραίτητη προϋπόθεση για οποιαδήποτε απόπειρα κατανόησης. Στην περίπτωση που ακροθιγώς θα εξετάσουμε παρακάτω, προστίθεται μία επιπλέον διάσταση στην ανάπτυξη του κειμένου της Αποκάλυψης, η ενδοκειμενική, αφού καταδεικνύεται πως ένα εκτενές τμήμα από το 6ο και το 7ο κεφάλαιο της Αποκάλυψης συνεχίζεται, συμπληρώνεται ή και αναδιατυπώνεται από ένα εκτενές τμήμα που αρχίζει από την αρχή περίπου του 20ού κεφαλαίου και φτάνει μέχρι την αρχή του 22ου. Για να διευκολύνουμε τον παραλληλισμό, έχουμε χωρίσει τα χωρία σε τρία θεματικά μέρη, και στο τρίτο μέρος απαριθμούμε τα πολλά παράλληλα σημεία.

 

(1)

Καὶ ὅτε ἤνοιξεν τὴν πέμπτην σφραγῖδα, εἶδον ὑποκάτω τοῦ θυσιαστηρίου τὰς ψυχὰς τῶν ἐσφαγμένων διὰ τὸν λόγον τοῦ θεοῦ καὶ διὰ τὴν μαρτυρίαν ἣν εἶχον. καὶ ἔκραξαν φωνῇ μεγάλῃ λέγοντες· ἕως πότε, ὁ δεσπότης ὁ ἅγιος καὶ ἀληθινός, οὐ κρίνεις καὶ ἐκδικεῖς τὸ αἷμα ἡμῶν ἐκ τῶν κατοικούντων ἐπὶ τῆς γῆς;  καὶ ἐδόθη αὐτοῖς ἑκάστῳ στολὴ λευκὴ καὶ ἐρρέθη αὐτοῖς ἵνα ἀναπαύσονται ἔτι χρόνον μικρόν, ἕως πληρωθῶσιν καὶ οἱ σύνδουλοι αὐτῶν καὶ οἱ ἀδελφοὶ αὐτῶν οἱ μέλλοντες ἀποκτέννεσθαι ὡς καὶ αὐτοί. (6:9-11)

Καὶ εἶδον θρόνους καὶ ἐκάθισαν ἐπ’ αὐτοὺς καὶ κρίμα ἐδόθη αὐτοῖς, καὶ τὰς ψυχὰς τῶν πεπελεκισμένων διὰ τὴν μαρτυρίαν Ἰησοῦ καὶ διὰ τὸν λόγον τοῦ θεοῦ καὶ οἵτινες οὐ προσεκύνησαν τὸ θηρίον οὐδὲ τὴν εἰκόνα αὐτοῦ καὶ οὐκ ἔλαβον τὸ χάραγμα ἐπὶ τὸ μέτωπον καὶ ἐπὶ τὴν χεῖρα αὐτῶν. καὶ ἔζησαν καὶ ἐβασίλευσαν μετὰ τοῦ Χριστοῦ χίλια ἔτη. (20:4)

 

(2)

Καὶ εἶδον ὅτε ἤνοιξεν τὴν σφραγῖδα τὴν ἕκτην, καὶ σεισμὸς μέγας ἐγένετο καὶ ὁ ἥλιος ἐγένετο μέλας ὡς σάκκος τρίχινος καὶ ἡ σελήνη ὅλη ἐγένετο ὡς αἷμα καὶ οἱ ἀστέρες τοῦ οὐρανοῦ ἔπεσαν εἰς τὴν γῆν, ὡς συκῆ βάλλει τοὺς ὀλύνθους αὐτῆς ὑπὸ ἀνέμου μεγάλου σειομένη, καὶ ὁ οὐρανὸς ἀπεχωρίσθη ὡς βιβλίον ἑλισσόμενον καὶ πᾶν ὄρος καὶ νῆσος ἐκ τῶν τόπων αὐτῶν ἐκινήθησαν.   Καὶ οἱ βασιλεῖς τῆς γῆς καὶ οἱ μεγιστᾶνες καὶ οἱ χιλίαρχοι καὶ οἱ πλούσιοι καὶ οἱ ἰσχυροὶ καὶ πᾶς δοῦλος καὶ ἐλεύθερος ἔκρυψαν ἑαυτοὺς εἰς τὰ σπήλαια καὶ εἰς τὰς πέτρας τῶν ὀρέων καὶ λέγουσιν τοῖς ὄρεσιν καὶ ταῖς πέτραις· πέσετε ἐφ’ ἡμᾶς καὶ κρύψατε ἡμᾶς ἀπὸ προσώπου τοῦ καθημένου ἐπὶ τοῦ θρόνου καὶ ἀπὸ τῆς ὀργῆς τοῦ ἀρνίου, ὅτι ἦλθεν ἡ ἡμέρα ἡ μεγάλη τῆς ὀργῆς αὐτῶν, καὶ τίς δύναται σταθῆναι;  (6:12-17)

Καὶ εἶδον οὐρανὸν καινὸν καὶ γῆν καινήν. ὁ γὰρ πρῶτος οὐρανὸς καὶ ἡ πρώτη γῆ ἀπῆλθαν καὶ ἡ θάλασσα οὐκ ἔστιν ἔτι. (21:1)

 

 (3)

Καὶ ἤκουσα τὸν ἀριθμὸν τῶν ἐσφραγισμένων, ἑκατὸν τεσσεράκοντα τέσσαρες χιλιάδες [1], ἐσφραγισμένοι ἐκ πάσης φυλῆς υἱῶν Ἰσραήλ [2]· […] Μετὰ ταῦτα εἶδον, καὶ ἰδοὺ ὄχλος πολύς, ὃν ἀριθμῆσαι αὐτὸν οὐδεὶς ἐδύνατο, ἐκ παντὸς ἔθνους [3] καὶ φυλῶν καὶ λαῶν καὶ γλωσσῶν […] καὶ ὁ καθήμενος ἐπὶ τοῦ θρόνου σκηνώσει ἐπ’ αὐτούς [4]. οὐ πεινάσουσιν ἔτι οὐδὲ διψήσουσιν ἔτι οὐδὲ μὴ πέσῃ ἐπ’ αὐτοὺς ὁ ἥλιος οὐδὲ πᾶν καῦμα, ὅτι τὸ ἀρνίον τὸ ἀνὰ μέσον τοῦ θρόνου ποιμανεῖ αὐτοὺς καὶ ὁδηγήσει αὐτοὺς ἐπὶ ζωῆς πηγὰς ὑδάτων [5], καὶ ἐξαλείψει ὁ θεὸς πᾶν δάκρυον ἐκ τῶν ὀφθαλμῶν αὐτῶν [6]. (7:4-17)

Καὶ εἶδον, καὶ ἰδοὺ τὸ ἀρνίον ἑστὸς ἐπὶ τὸ ὄρος Σιὼν [7] καὶ μετ’ αὐτοῦ ἑκατὸν τεσσεράκοντα τέσσαρες χιλιάδες [1] ἔχουσαι τὸ ὄνομα αὐτοῦ καὶ τὸ ὄνομα τοῦ πατρὸς αὐτοῦ γεγραμμένον ἐπὶ τῶν μετώπων αὐτῶν [8]. (14:1)

 

Καὶ τὴν πόλιν τὴν ἁγίαν Ἰερουσαλὴμ καινὴν εἶδον καταβαίνουσαν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ ἀπὸ τοῦ θεοῦ ἡτοιμασμένην ὡς νύμφην κεκοσμημένην τῷ ἀνδρὶ αὐτῆς. καὶ ἤκουσα φωνῆς μεγάλης ἐκ τοῦ θρόνου λεγούσης·  ἰδοὺ ἡ σκηνὴ τοῦ θεοῦ μετὰ τῶν ἀνθρώπων, καὶ σκηνώσει μετ’ αὐτῶν [4], καὶ αὐτοὶ λαοὶ αὐτοῦ ἔσονται, καὶ αὐτὸς ὁ θεὸς μετ’ αὐτῶν ἔσται [αὐτῶν θεός], καὶ ἐξαλείψει πᾶν δάκρυον ἐκ τῶν ὀφθαλμῶν αὐτῶν [6], καὶ ὁ θάνατος οὐκ ἔσται ἔτι οὔτε πένθος οὔτε κραυγὴ οὔτε πόνος οὐκ ἔσται ἔτι, [ὅτι] τὰ πρῶτα ἀπῆλθαν. […] ἐγὼ τῷ διψῶντι δώσω ἐκ τῆς πηγῆς τοῦ ὕδατος τῆς ζωῆς δωρεάν [5]. […]  δεῦρο, δείξω σοι τὴν νύμφην τὴν γυναῖκα τοῦ ἀρνίου. καὶ ἀπήνεγκέν με ἐν πνεύματι ἐπὶ ὄρος μέγα καὶ ὑψηλόν [7], καὶ ἔδειξέν μοι τὴν πόλιν τὴν ἁγίαν Ἰερουσαλὴμ καταβαίνουσαν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ ἀπὸ τοῦ θεοῦ ἔχουσαν τὴν δόξαν τοῦ θεοῦ, […] ἔχουσα πυλῶνας δώδεκα καὶ ἐπὶ τοῖς πυλῶσιν ἀγγέλους δώδεκα καὶ ὀνόματα ἐπιγεγραμμένα, ἅ ἐστιν [τὰ ὀνόματα] τῶν δώδεκα φυλῶν υἱῶν Ἰσραήλ [2]· […] καὶ ἐμέτρησεν τὸ τεῖχος αὐτῆς ἑκατὸν τεσσεράκοντα τεσσάρων πηχῶν [1] μέτρον ἀνθρώπου, ὅ ἐστιν ἀγγέλου. […] καὶ περιπατήσουσιν τὰ ἔθνη [3] διὰ τοῦ φωτὸς αὐτῆς, καὶ οἱ βασιλεῖς τῆς γῆς φέρουσιν τὴν δόξαν αὐτῶν εἰς αὐτήν, καὶ οἱ πυλῶνες αὐτῆς οὐ μὴ κλεισθῶσιν ἡμέρας, νὺξ γὰρ οὐκ ἔσται ἐκεῖ, καὶ οἴσουσιν τὴν δόξαν καὶ τὴν τιμὴν τῶν ἐθνῶν εἰς αὐτήν [3]. καὶ οὐ μὴ εἰσέλθῃ εἰς αὐτὴν πᾶν κοινὸν καὶ [ὁ] ποιῶν βδέλυγμα καὶ ψεῦδος εἰ μὴ οἱ γεγραμμένοι ἐν τῷ βιβλίῳ τῆς ζωῆς τοῦ ἀρνίου. Καὶ ἔδειξέν μοι ποταμὸν ὕδατος ζωῆς [5] λαμπρὸν ὡς κρύσταλλον, ἐκπορευόμενον ἐκ τοῦ θρόνου τοῦ θεοῦ καὶ τοῦ ἀρνίου. ἐν μέσῳ τῆς πλατείας αὐτῆς καὶ τοῦ ποταμοῦ ἐντεῦθεν καὶ ἐκεῖθεν ξύλον ζωῆς ποιοῦν καρποὺς δώδεκα, κατὰ μῆνα ἕκαστον ἀποδιδοῦν τὸν καρπὸν αὐτοῦ, καὶ τὰ φύλλα τοῦ ξύλου εἰς θεραπείαν τῶν ἐθνῶν [3]. καὶ πᾶν κατάθεμα οὐκ ἔσται ἔτι. καὶ ὁ θρόνος τοῦ θεοῦ καὶ τοῦ ἀρνίου ἐν αὐτῇ ἔσται, καὶ οἱ δοῦλοι αὐτοῦ λατρεύσουσιν αὐτῷ καὶ ὄψονται τὸ πρόσωπον αὐτοῦ, καὶ τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐπὶ τῶν μετώπων αὐτῶν [8]. (21:2-22:4)

 

Όπως δείχνουν οι ανωτέρω επισημάνσεις, η εξέταση της ενδοκειμενικής σχέσης των δύο εκτενών χωρίων αποδεικνύει τη στενή θεματική τους συνάφεια, οδηγώντας, νομίζω αβίαστα, στην ταύτιση αφενός των 144.000 με τη Νύμφη του Χριστού, τη Νέα Ιερουσαλήμ, και αφετέρου του «πολλού όχλου» με τα «έθνη» που «περπατούν στο φως» της Νέας Ιερουσαλήμ και «θεραπεύονται» από τα φύλλα των αειφόρων δέντρων, τα οποία ποτίζονται από τον ποταμό ζωής που ρέει μέσα από την Νέα Ιερουσαλήμ. Αυτή η διαπίστωση είναι καθοριστική για την ερμηνεία των χωρίων. Ο καινοδιαθηκολόγος Richard Longenecker αναφέρει πως οι τρεις προτεινόμενες ερμηνείες για την ταυτότητα των 144.000 είναι πως αυτοί συμβολίζουν είτε τους (α) κατά σάρκα Ιουδαίους χριστιανούς είτε (β) όλους τους χριστιανούς είτε (γ) μια εκλεκτή ομάδα χριστιανών[1]. Ωστόσο, η ταύτιση των 144.000 με τη Νύμφη αποκλείει την πρώτη εκδοχή, αφού η Νύμφη του Χριστού είναι η Νέα Ιερουσαλήμ, ενώ η ταύτιση του «πολλού όχλου» με τα «έθνη» επιβεβαιώνει την τρίτη εκδοχή, εφόσον τα «έθνη» αποτελούν μια σαφώς διαφορετική ομάδα από τη Νύμφη, όπως φαίνεται στο ίδιο το κείμενο της Αποκάλυψης αλλά και στο βιβλίο του Ησαΐα, από όπου είναι παρμένες ορισμένες από τις χρησιμοποιούμενες εικόνες (Ησαΐας 60:1-3 κ.ε.). Εκεί περιγράφεται η μελλοντική σχέση των εθνικών με τους Ισραηλίτες, κατά τρόπο, θα έλεγα, που θυμίζει την προφητευμένη ευλογία στους εθνικούς μέσω του «σπέρματος», δηλαδή των απογόνων, του Αβραάμ (Γένεση 18:18). Είναι παραπάνω από προφανές πως η Αποκάλυψη χρησιμοποιεί αυτή την εικόνα της ενωμένης λατρείας μεταξύ εθνικών και Ισραηλιτών, για να περιγράψει μια ανάλογη πνευματική κατάσταση στο πλαίσιο της Νέας Διαθήκης (Εβραίους 8:13· βλ. Ρωμαίους 8:28-9· Γαλάτες 6:16). Επιπρόσθετα, το ότι οι 144.000 αποτελούν μια «εκλεκτή» ομάδα χριστιανών φαίνεται, μεταξύ άλλων, από το ότι αποκαλούνται «απαρχή» (εβρ. ρεσίθ), δηλαδή «πρώτοι καρποί» της σοδειάς (Αποκάλυψη 14:4· βλ. Έξοδος 23:19). Από την άλλη μεριά, το ότι τα έθνη πρέπει να «θεραπευτούν» και στο μέλλον «θα» γίνουν λαός του Θεού αποδεικνύει πως έχουν ελλείψεις και εκκρεμότητες που δεν έχει η ένδοξη Νύμφη του Χριστού.

Στην αρχή ωστόσο των χωρίων που επί τροχάδην εξετάσαμε υπάρχει μια άλλη εικόνα: οι ψυχές των εσφαγμένων. Η ενδοκειμενική σχέση των δύο συναφών χωρίων αποδεικνύει πως δεν πρόκειται για «αθάνατες» ψυχές αλλά για ψυχές που «έζησαν», δηλαδή «ήρθαν στη ζωή», ή αλλιώς αναστήθηκαν, στον ορισμένο χρόνο του Θεού για να λάβουν την ανταμοιβή τους. Και στη συνέχεια γίνεται σαφές ότι η αντικατάσταση του παλαιού κόσμου από τον νέο κόσμο δεν αφορά τη δημιουργία του Θεού, σαν να έφταιγε αυτή για την ύπαρξη του κακού, αλλά το ανθρώπινο κατεστημένο. Αυτό είναι που πρέπει να σαρωθεί (2 Πέτρου 3:13).

Σε μελλοντικά άρθρα θα εξεταστούν πολλές άλλες λεπτομέρειες αυτών των χωρίων, ιδίως σε εκείνα που θα αναλύσουν διεξοδικά την ανθρωπολογία και εσχατολογία της Καινής Διαθήκης. Το παρόν άρθρο, αν και δεν είναι μέρος της σειράς «Η ψυχή—στη Βίβλο και στον μεταβιβλικό ιουδαϊσμό και χριστιανισμό», λειτουργεί συμπληρωματικά και είναι χρήσιμο από πολλές απόψεις.

Υποσημείωση:

[1] Patterns of Discipleship in the New Testament, Eerdmans, 1996, σελ. 271.