Τίτλος: Λεξικό της Καινής Διαθήκης: Ερμηνευτικό – Ετυμολογικό
Συγγραφέας: Αναστάσιος Χατζηαργυρός
Εκδότης: Αρμός
Έτος: 2012
Σελίδες: 684
Πριν από μερικά χρόνια είχα επικοινωνήσει προσωπικά με έναν ομότιμο καινοδιαθηκολόγο όσον αφορά την ανάγκη έκδοσης ενός λεξικού της Καινής Διαθήκης. Μου ομολόγησε ότι δυστυχώς ο πανεπιστημιακός χώρος δεν ενδιαφέρεται αρκετά για κάτι τέτοιο. Αυτή είναι μια δυσάρεστη αλήθεια. Αν λοιπόν κανείς ανασκαλέψει τους διάφορους τίτλους που έχουν χρηματοδοτηθεί/προωθηθεί/εκδοθεί τα τελευταία χρόνια, θα δει, μεταξύ άλλων, τερατωδών διαστάσεων πραγματείες σε ιλουστρασιόν χαρτί για ασήμαντους κομπάρσους της ιστορίας του χριστιανισμού, ονόματα και γεγονότα που δεν θα μάθει ποτέ ούτε ο μέσος γνώστης της βυζαντινής ιστορίας· το θεμέλιο όμως του χριστιανισμού και το ανεπανάληπτο κληροδότημα της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας, η Καινή Διαθήκη, βρισκόταν και βρίσκεται στο παρασκήνιο. Πιότερο από λεφτά, η επιστροφή στις ρίζες προφανώς θέλει τόλμη και αρετή. Εδώ πήξαμε από τα λεξικά της παραπαιδείας, που έχουν γεμίσει τα βιβλιοπωλεία ώστε να καλύψουν τις σχολικές ανάγκες για τους κλασικούς συγγραφείς, και δεν βρίσκεται ένας χριστιανός, ένας από αυτούς τους στοχαστικούς θεματοφύλακες του πνευματικού πλούτου μας ή ένας από τους διανοούμενους που στις τηλεοράσεις και τις εφημερίδες διαρρηγνύουν τα ιμάτιά τους για τον εκφυλισμό του Νεοέλληνα, ώστε να φτιάξει ένα ενημερωμένο λεξικό της Καινής Διαθήκης μετά τον Μητροπολίτη Λεοντοπόλεως Σωφρόνιο Ευστρατιάδη του σωτηρίου έτους 1910…
Όταν λοιπόν έμαθα για την κυκλοφορία ενός τέτοιου λεξικού από τις Εκδόσεις Αρμός, χάρηκα βαθύτατα. Έτρεξα και το αγόρασα. Η πρώτη εντύπωση ήταν εξαιρετική. Ελκυστικό εξώφυλλο, γερό δέσιμο, ποιοτική εκτύπωση, καλό χαρτί (αν και υπερβολικά βαρύ για τον συνολικό αριθμό των σελίδων), ευανάγνωστη γραμματοσειρά: ένα στολίδι των γραφικών τεχνών!
Η χαρά μου όμως έμελλε να μείνει ανολοκλήρωτη και μάλιστα στη θέση της να έρθει μια εξοργιστική απογοήτευση. Ήταν εξοργιστική, εξού και ο γενικός τόνος του παρόντος κειμένου, ακριβώς επειδή χάθηκε μια μεγάλη ευκαιρία να καλυφτεί η αδήριτη ανάγκη για ένα σοβαρό λεξικό της Καινής Διαθήκης. Τα προβλήματα του νέου λεξικού είναι πολλαπλά, όπως θα εξηγήσω αμέσως, και ίσως φαίνονται ήδη από το ότι δεν περιέχει καν βιβλιογραφία.
Ένα πρώτο πρόβλημα, όχι από τα σημαντικότερα, είναι η εσωτερική δομή των λημμάτων. Τα λήμματα των λεξικών απαριθμούν τις σημασίες τους (οι οποίες φυσικά είναι εν χρήσει) είτε με βάση την εξέλιξή τους, δηλαδή πρώτα την αρχική σημασία και ύστερα τις διακλαδώσεις της (π.χ.: σφαίρα: (1) οτιδήποτε στρογγυλό, (2) βλήμα πυροβόλου όπλου, (3) πεδίο δράσης κ.λπ.) είτε με βάση τη συχνότητα της χρήσης, όπου πρωτεύει η κυρίαρχη χρήση και ύστερα παρατίθενται οι λιγότερο συχνές. Στα λεξικά των αρχαίων γλωσσών χρησιμοποιείται συνήθως ο πρώτος τρόπος διάταξης των σημασιών επειδή εξυπηρετεί καλύτερα την ερμηνεία των αρχαίων κειμένων και βασίζεται σε κάπως πιο επαληθεύσιμα κριτήρια: λόγου χάρη, σε ένα λεξικό της Καινής Διαθήκης, τα ποσοστά των χρησιμοποιούμενων σημασιών καθορίζονται από το βιβλικό κείμενο ή από τα εξωβιβλικά κείμενα;
Ο Αναστάσιος Χατζηαργυρός, ο λεξικογράφος του Αρμού, ακολουθεί έναν κατώτερο τρόπο δόμησης των λημμάτων. Συγκεκριμένα, καταγράφει τις σημασίες με βάση τη σειρά εμφάνισής τους στο βιβλικό κείμενο. Είναι σχεδόν αστεία η περίπτωση της λέξης ρομφαία, όπου ως πρώτη σημασία μας δίνεται το «οξύς, βαθύτατος πόνος». Η δεύτερη σημασία, επίσης περίεργη, είναι: «πύρινη σπάθα των αρχαγγέλων». Και επιτέλους μαθαίνουμε από την τρίτη σημασία ότι η ρομφαία σημαίνει «σπαθί, ξίφος».
Με το παράδειγμα της ρομφαίας, αρχίζουμε και διαπιστώνουμε ορισμένα νέα προβλήματα στην εσωτερική διαμόρφωση των λημμάτων. Πιο συγκεκριμένα, η πρώτη και η δεύτερη σημασία δεν διαφέρουν πραγματικά από την τρίτη. Η σημασία είναι μία εν προκειμένω, αλλά χρησιμοποιείται μεταφορικά και αλληγορικά σε ορισμένα εδάφια. Φυσικά, σε ένα βιβλικό λεξικό είναι χρήσιμο μερικές φορές να απεικονίζεται η κατανομή των σημασιών ως προς τα συμφραζόμενα, ιδίως όταν υπάρχουν υποψίες ότι αυτό επηρεάζει την ερμηνεία της λέξης, ωστόσο θα ήταν αξιοπερίεργο να αισθάνεται ένας λεξικογράφος ότι αλλάζει η σημασία της ρομφαίας ανάλογα με το αν την κρατά ο Χριστός, τα χερουβείμ ή κάποιος ανθρώπινος μαχητής.
Παρατηρώντας το λήμμα της ρομφαίας πιο προσεκτικά, διαπιστώνουμε ότι τα προβλήματα δεν είναι μόνο εξωτερικά αλλά και ουσιαστικά. Υπάρχουν σοβαρά ζητήματα με το περιεχόμενο του λήμματος. Γιατί η ρομφαία ως συμβολικό όπλο των ουράνιων όντων αφορά συγκεκριμένα τους «αρχαγγέλους», όταν η πρώτη αναφορά στη Βίβλο αφορά «χερουβείμ» και όταν οι αρχάγγελοι ως τάξη αγγέλων δεν αναφέρονται στο βιβλικό κείμενο; Γιατί υπάρχει αυτή η αναφορά όταν το εν λόγω εδάφιο μιλάει για τον Χριστό; Στην αρχή υπέθεσα ότι ο συντάκτης του λεξικού επηρεάστηκε από την ιουδαϊκή απόκρυφη γραμματεία ή από τον Φίλωνα, αλλά το γενικό επίπεδο των πληροφοριών των λημμάτων καθιστούν πιθανότερο να είναι επηρεασμένος από τη Μαρίνα του Ελύτη, που μελοποίησε ο Θεοδωράκης.
Το πιο μεγάλο πρόβλημα δεν είναι η δομή του λήμματος αλλά ότι από το ερμήνευμα τελικά λείπει η ουσία. Αυτή η ουσία φαίνεται με το εξής ερώτημα: σε τι διαφέρει η ρομφαία από τη μάχαιρα; Όπως λέει το λεξικό του Bauer, η ρομφαία είναι «μεγάλο και πλατύστομο σπαθί που χρησιμοποιούσαν μη ελληνόφωνοι λαοί, ιδιαίτερα οι Θράκες». Παρόμοια πράγματα επισημαίνουν και ο Vine και οι Liddell-Scott και, ω ναι, ο Σωφρόνιος Ευστρατιάδης. Αυτές είναι πραγματικά χρήσιμες πληροφορίες σε ένα λεξικό, αλλά απουσιάζουν από το νέο λεξικό. Και επειδή αναφερθήκαμε στη μάχαιρα, το υπό εξέταση λεξικό λέει ότι σημαίνει «μεγάλο μαχαίρι» και «εγχειρίδιο», αλλά πουθενά δεν δίνει τη σημασία «σπαθί». Πιστέψτε με, όμως, η «μάχαιρα του πνεύματος» δεν είναι μήτε για να κόβουμε ψωμί, μήτε και χαρτοκόπτης. Ναι, η «μάχαιρα» είναι σε μερικές περιπτώσεις «σπαθί», αν και κοντύτερο από τη ρομφαία.
Συνεπώς, ο λεξικογράφος δεν γνωρίζει επαρκώς πώς να στήσει το λήμμα ενός λεξικού. Δεν γνωρίζει πώς διαφοροποιούνται οι σημασίες, πώς διατάσσονται μέσα στο λήμμα, αφήνει απέξω υπαρκτές και, ακόμα χειρότερα, προσθέτει ανύπαρκτες. Κραυγαλέα περιπτώση έλλειψης λεξικογραφικής κρίσης φανερώνει το λήμμα αββάς, λέξη για την οποία μαθαίνουμε ότι σημαίνει: (1) «προσαγόρευση ηλικιωμένων μοναχών»· (2) «ηγούμενος μοναστηριού»· (3) «ηγούμενος μονής της Δύσης»· (4) «ο εφημέριος ιερέας της Καθολικής Εκκλησίας». Τελικά, αναρωτιόμαστε αν κρατάμε λεξικό της Καινής Διαθήκης ή εγκυκλοπαίδεια του μεσαιωνικού χριστιανισμού. Και αν αυτό σας φάνηκε λίγο, θα χαιρόμουν να ακούσω τις αντιδράσεις σας στις σημασίες που απαριθμούνται για τη βιβλική λέξη πλοίο. Διαβάστε: «Δεξαμενόπλοιο», «ναυαγοσωστικό πλοίο», «επιβατικό πλοίο», «πλοίο τύπου Roll-on Roll-off· τύπος πλοίου που κατασκευάστηκε τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στο εσωτερικό μοιάζει με πάρκινγκ με πολλούς ορόφους, και έχει ανοίγματα για τη φορτοεκφόρτωση πολεμικών οχημάτων, μπρος, πίσω και πλάγια». Θαυμάσια. Αφού απολαύσαμε την επίτομη ιστορία της ναυσιπλοΐας, μαθαίνουμε και κάτι καινούργιο για την εποχή της Καινής Διαθήκης: ο Παύλος ταξίδεψε με «επιβατηγό πλοίο»! Ο λεξικογράφος, προφανώς, δεν ήξερε ότι τότε δεν υπήρχαν επιβατηγά πλοία. Επιβάτες φυσικά υπήρχαν, αλλά φιλοξενούνταν πρόχειρα στα φορτηγά πλοία. Βεβαίως, δεν μπορώ να γνωρίζω από πού ο συντάκτης άντλησε την έμπνευσή του. Αναλογιστείτε μόνο ότι ο παλαιός Ευστρατιάδης δεν πέφτει σε τέτοιο σφάλμα και επί της ουσίας αποδεικνύεται καλύτερος για άλλη μια φορά.
Ο λεξικογράφος, ως μελετητής της αρχαιοελληνικής γραμματείας, υπήρξε εραστής του Ομήρου. Αυτό αντανακλάται σε αρκετά λήμματά του. Στο λήμμα αγαθός αφιερώνει πάμπολλες αράδες στη μυκηναϊκή και ομηρική χρήση της λέξης, υιοθετώντας αυτολεξεί υλικό από το Μέγα Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας του Παπύρου, αν και αυτό δεν αναφέρεται πουθενά. Επίσης πάντα καταγράφει την ετυμολογία, ενίοτε με αναφορές στις ινδοευρωπαϊκές ρίζες. Η ετυμολογία σε ένα τέτοιο λεξικό είναι κατ’ ουσίαν άχρηστη, εφόσον υπάρχουν ειδικά έργα προς αυτόν τον σκοπό, και αμφίβολης ποιότητας, καθότι απαιτεί επιστημονική ειδίκευση. Όσο για την ευρύτερη αρχαιοελληνική χρήση, αυτή θα μπορούσε να είναι χρήσιμη όταν υπάρχει όντως σύνδεση με την καινοδιαθηκική χρήση, αλλά ακόμα πιο χρήσιμα είναι δύο πράγματα που συχνάκις αγνοεί ο λεξικογράφος.
Κατ’ αρχάς, απουσιάζει η επαρκής σύνδεση του λεξιλογίου της Καινής Διαθήκης με τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα, τις Εβραϊκές Γραφές και εν γένει το σημιτικό υπόβαθρο των βιβλικών συγγραφέων. Η παιδεία, για παράδειγμα, αν και είναι λέξη με περίοπτη θέση στην ελληνικό κόσμο εφόσον δηλώνει πολιτιστική καλλιέργεια ή κουλτούρα, στην Καινή Διαθήκη χρησιμοποιείται σχεδόν αποκλειστικά με την σημασία της λέξης μουσάρ, δηλαδή ως «διόρθωση» που είναι δυσάρεστη στους αποδέκτες της (Εβραίους 12:11). Αυτή η σημασία απουσιάζει από το νέο λεξικό, ενώ ο κατά εκατό έτη παλαιότερος Ευστρατιάδης δίνει τη σημασία της «τιμωρίας», η οποία πλησιάζει περισσότερο τη σωστή σημασία.
Κατά δεύτερον, έχει ανεπαρκώς λάβει υπόψη το σύγχρονο λεξιλόγιο της Κοινής Ελληνικής, όπως το υλικό των ελληνιστικών παπύρων που ανακαλύφθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα. Από το ελληνιστικό λεξιλόγιο μάθαμε, λόγου χάρη, ότι την εποχή που γράφτηκαν τα Ευαγγέλια η παρουσία σήμαινε, μεταξύ άλλων, την επίσκεψη ενός βασιλιά. Αυτή η πολύ χρήσιμη πληροφορία για την εσχατολογία απουσιάζει από το λεξικό του Χατζηαργυρού.
Ένα συναφές πρόβλημα υπάρχει με λέξεις που μπορεί να εμφανίζονται λίγες ή μόνο μία φορά στην Καινή Διαθήκη, αλλά εκείνη την εποχή χρησιμοποιούνταν με πολλούς τρόπους. Αντί να δώσει μόνο μία σημασία για τη λέξη αυτή ο λεξικογράφος, είναι σοφότερο να εξηγήσει γενικά πώς χρησιμοποιούνταν η λέξη και ίσως μάλιστα να επιτρέψει στον αναγνώστη να επιλέξει εκείνος τη σωστή σημασία. Το λεξικό του Bauer καταγράφει τέσσερις βασικές σημασίες για τη λέξη χαρακτήρ: (1) «σημάδι ή αποτύπωμα πάνω σε ένα αντικείμενο», (1α) σε κέρματα το αποτύπωμα του εικονιζόμενου, (1β) έμβλημα, (2) «κάτι που παράγεται ως αναπαράσταση, αναπαραγωγή, απεικόνιση», (3) «χαρακτηριστικό γνώρισμα ή τρόπος, διακριτικό σημάδι» και (4) «εμφάνιση, μορφή». Ο Χατζηαργυρός δίνει μόνο τη μία σημασία που θεωρεί σωστή για το μοναδικό εδάφιο εμφάνισης της λέξης και έτσι η απόσταση που τον χωρίζει από τον Bauer είναι αγεφύρωτη.
Ένα άλλο ελάττωμα του λεξικογράφου είναι ότι κουράζει άσκοπα τον αναγνώστη παραθέτοντας ολόκληρα εδάφια (ή μεγάλα μέρη τους) ως παραδείγματα για κάθε μία σημασία ξεχωριστά, ακόμα και αν κάποια σημασία είναι γνωστή και κατανοητή σήμερα. Σαν να μην έφτανε αυτό, πάντα παραθέτει και μετάφραση στα Νέα Ελληνικά, ακόμα και αν η φρασεολογία του εδαφίου είναι απολύτως σαφής. Η τακτική όμως της εκτενούς παράθεσης των συμφραζομένων είναι πραγματικά χρήσιμη μόνο όταν υπάρχουν ιδιαιτερότητες στην ερμηνεία ή στη σύνταξη μιας λέξης. Σε τέτοιες περιπτώσεις είναι κατάλληλα, πολλές φορές, ακόμα και σχόλια για τη σωστή μετάφραση του κειμένου, για να μην αναφέρουμε τη βιβλιογραφία σε ειδικά άρθρα, και σηκώσουμε πολύ ψηλά τον πήχη. Έτσι λοιπόν, στο λήμμα οφθαλμός, παρότι ο σύγχρονος Έλληνας γνωρίζει πως πρόκειται για το όργανο της όρασης, ο λεξικογράφος θα αφιερώσει χώρο για το παράδειγμά του: ει δε ο οφθαλμός σου ο δεξιός σκανδαλίζει σε, έξελε αυτόν και βάλε από σου. Και ακολουθεί η μετάφραση, την οποία βαριέμαι να γράψω. Όπως καταλαβαίνετε, αν ο λεξικογράφος δεν γέμιζε τα λήμματά του με ένα σωρό τέτοια εδάφια, το λεξικό θα είχε λιγότερες από τις μισές σελίδες.
Ένα τελικό ελάττωμα του λεξικού είναι η θρησκευτική προκατάληψή του. Ο Χατζηραργυρός χρωματίζει με πάθος τα ερμηνεύματά του σύμφωνα με τις προσωπικές του θρησκευτικές πεποιθήσεις, ασχέτως αν η γλώσσα επιτρέπει και διαφορετικές ερμηνείες. Αυτό φαίνεται σε πολλά λήμματα, αλλά και από τις ίδιες τις δηλώσεις του συντάκτη. Συγκεκριμένα, μας λέει στο Παράρτημα για τη λέξη αρχή στο εδάφιο Αποκάλυψη 3:14 ένα περιστατικό που του έτυχε, όταν συνάντησε στον δρόμο κάποιον «απόφοιτο του δημοτικού» ο οποίος πουλούσε θρησκευτικά βιβλία και τον οποίο αποστόμωσε επειδή δεν γνώριζε τη διαφορά μεταξύ γενικής αντικειμενικής και γενικής υποκειμενικής. Ο λεξικογράφος υποστηρίζει, γεμάτος σιγουριά για τις γνώσεις του, πως στη φράση η αρχή της κτίσεως του θεού, η πρώτη γενική είναι υποκειμενική και σημαίνει «η αρχή που κτίζει». Ναι, διαβάσατε καλά. Ο λεξικογράφος, προφανώς από βιασύνη, έπεσε την παγίδα που έστησε, αφού έκανε την γκάφα να μπερδέψει από μόνος του τις γενικές, καθότι γενική υποκειμενική εδώ θα σήμαινε: «η κτίσις άρχει» και όχι «η αρχή κτίζει». Σε κάθε περίπτωση, το συμπέρασμα στο οποίο ποθεί να καταλήξει είναι απαράδεκτο γλωσσικά, εφόσον στο εδάφιο συνυπάρχει και η γενική του θεού, η οποία είναι αδιαπραγμάτευτα υποκειμενική ή κτητική και δηλώνει σαφώς τον Θεό, και όχι τον Αμήν, ως τον κύριο και την πρώτη αιτία της κτίσεως. Ο Θεός κτίζει, όχι ο Αμήν. Όσο για την αρχή της κτίσεως, με αυτά τα συμφραζόμενα η πιο λογική ερμηνεία περιλαμβάνει τη γενική διαιρετική (=ο πρώτος που κτίσθηκε), όπως λέει το λεξικό του Bauer στο λήμμα αρχή.
Ο λεξικογράφος Αναστάσιος Χατζηαργυρός φυσικά δεν είναι αγράμματος σαν τον «απόφοιτο του δημοτικού». Ωστόσο, το αποτέλεσμα δείχνει πως δεν ήταν σε θέση να ολοκληρώσει τον στόχο που έθεσε. Ό,τι και αν έφταιξε, οι εκδότες του Αρμού όφειλαν να αντιληφθούν τις αδυναμίες του έργου και να πράξουν ανάλογα. Θα μπορούσαν ίσως να κρατήσουν το καλύτερο μέρος του αρχικού έργου με σκοπό να το αναθεωρήσουν και να το εμπλουτίσουν, ώστε τελικά να πληροί τις προδιαγραφές ενός σοβαρού και σύγχρονου λεξικού της Καινής Διαθήκης. Η μόνη λογική εξήγηση που μπορώ να δώσω για τη στάση του Αρμού, ενός οίκου με πολλούς αξιόλογους συνεργάτες, είναι ότι ο συντάκτης ίσως χρηματοδότησε ο ίδιος το έργο του μη επιτρέποντας παρεμβάσεις από τρίτους.
Τελικά, αξίζει να το αγοράσει κανείς; Εγώ το αγόρασα λόγω της υφιστάμενης πενίας ανάλογων έργων στη μητρική μου γλώσσα. Εντούτοις, στη μελέτη μου χρησιμοποιώ σχεδόν αποκλειστικά τα γνωστά ξένα λεξικά. Για κάποιον όμως που δεν διαθέτει αυτά τα έργα ή δεν γνωρίζει Αγγλικά ή Γερμανικά, οι επιλογές του είναι εξαιρετικά περιορισμένες. Ευτυχώς, υπάρχει ο Σταματάκος, καθώς και ο Κωνσταντινίδης στο διαδίκτυο, και κάπως σώζεται η κατάσταση…
Ο παραπάνω τίτλος δόθηκε σε ένα νέο βιβλίο που εξέδωσαν οι Εκδόσεις Ενάλιος με τη μετάφραση του Νίκου Παπαδάκη και της Martina Κόφφα και την επιμέλεια της Ελένης Κεκροπούλου. Πρόκειται για τμήμα του The Cambridge History of Later Greek and Early Medieval Philosophy που έγραψε ο επιφανής εκκλησιαστικός ιστορικός 
Το πρώτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στον Φίλωνα, δεδομένου ότι
Ο Ιουστίνος είναι πεπεισμένος ότι με λίγες απαραίτητες τροποποιήσεις και διορθώσεις, οι φιλοσοφίες του Πλάτωνος και του Χριστού μπορούν κάλλιστα να εναρμονιστούν, διότι τόσο με τη Βίβλο όσο και με τον Πλάτωνα, ο Θεός είναι υπερβατικός, είναι ο Ων πέρα από αυτόν τον κόσμο της ύλης, του χώρου και του χρόνου, ακατανόμαστος, ασώματος, απαθής και αμετάβλητος. (σελ. 64)
Η επίδραση του Φίλωνα στον Κλήμη είναι πιο εμφανής απ’ ό,τι στον Ιουστίνο, και ως εκ τούτου ο Κλήμης εμπλέκεται περισσότερο στην ελληνική φιλοσοφία από τον προηγούμενο.
Ο συγγραφέας, αφού αναφέρεται στην ανατροφή του Ωριγένη, επισημαίνει την— ήδη από τότε αναγνωρισμένη—επίγνωσή του στην ελληνική φιλοσοφία, στην οποία συνετέλεσε και η μαθήτευσή του στον Αμμώνιο Σακκά (σελ. 98). Ο Ωριγένης έχει δεχθεί την επιρροή του Φίλωνος σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό από τον Κλήμεντα, χωρίς ωστόσο να σημαίνει αυτό δουλική μίμηση (σελ. 98-99). Μία από τις διαφορές του είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζει τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα:
ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ 