«Στην ουσία, με εξαίρεση τον Αθανάσιο, όλοι οι θεολόγοι σε Ανατολή και Δύση δέχονταν κάποια μορφή της δοξασίας της υποταγής [του Υιού στον Θεό Πατέρα] τουλάχιστον μέχρι το 355· η δοξασία της υποταγής θα μπορούσε κάλλιστα, μέχρι την έκβαση της διαμάχης, να χαρακτηριστεί ως η αποδεκτή ορθοδοξία».
Αφού ολοκληρώσω τη σειρά των άρθρων περί της ψυχής, που έχει μέλλον ακόμη λόγω των πολλών πληροφοριών που ετοιμάζω να δημοσιεύσω, σκοπεύω να πράξω κάτι αντίστοιχο και αναφορικά με την ιστορία του δόγματος περί Θεού. Προς το παρόν, θεώρησα ενδιαφέρον και πρακτικό να μεταφράσω ένα απόσπασμα από τον πρόλογο του The Search for the Christian Doctrine of God: The Arian Controversy, 318-381, (Τ&Τ Clark, 1988, σελ. xvii-xix), βιβλίου που αναλύει την ιστορία της αρειανικής διαμάχης, η οποία κατέληξε στο κλασικό δόγμα της Τριάδας. Στη χώρα μας διατηρείται εν πολλοίς ο μύθος της απαράλλακτης παράδοσης από την ημέρα της Πεντηκοστής μέχρι σήμερα, ενώ η διεθνώς αποδεκτή θέση είναι ότι οι δοξασίες, όπως αυτή της Τριάδας, διαμορφώθηκαν σε βάθος χρόνου και κάτω από διάφορους παράγοντες και συνθήκες. Διαβάζουμε:
«Ένα άλλο σημαντικό σημείο που πρέπει να συνειδητοποιήσει κανείς για την περίοδο που διαμορφώνει το θέμα αυτού του βιβλίου είναι ότι δεν επρόκειτο για την ιστορία της υπεράσπισης ενός συμβόλου πίστεως και μιας κατασταλαγμένης ορθοδοξίας ενάντια στις επιθέσεις της απροκάλυπτης αίρεσης. Σε σχέση με το θέμα που ήταν κυρίως υπό συζήτηση, δεν υπήρχε ακόμη καμιά ορθόδοξη διδασκαλία. Οι εξιστορήσεις των γεγονότων οι οποίες έφτασαν σε εμάς γράφτηκαν ως επί το πλείστον από όσους ανήκαν στη σχολή σκέψης που τελικά επικράτησε και φανερώνουν μεγάλη προκατάληψη εξαιτίας αυτού του γεγονότος. Οι υπερασπιστές αυτής της άποψης θέλουν οι αναγνώστες τους να νομίζουν ότι η ορθοδοξία του υπό συζήτηση θέματος υπήρχε ανέκαθεν και ότι η περίοδος αποτελούσε απλώς την ιστορία της υπεράσπισης αυτής της ορθοδοξίας κατά της αίρεσης και του σφάλματος. Αλλά πρέπει να καταστεί σαφές πως δεν θα μπορούσαν να έχουν έτσι τα πράγματα. Αν η λύση του προβλήματος ήταν ξεκάθαρη από την αρχή, γιατί κράτησε η διαμάχη εξήντα χρόνια; Γιατί έγινε αιτία να εμπλακούν αρκετοί Ρωμαίοι αυτοκράτορες στη σειρά και οδήγησε στη διεξαγωγή τουλάχιστον είκοσι συνόδων; Προς τι οι πολεμικές πραγματείες, οι καθαιρέσεις των επισκόπων όλων των απόψεων, οι εξεγέρσεις, ο ανταγωνισμός ανάμεσα στους λατινόφωνους της Δύσης και τους ελληνόφωνους της Ανατολής; Η υπεράσπιση ενός καλά εδραιωμένου και ευρέως γνωστού δόγματος πιθανότατα δεν θα μπορούσε να προξενήσει τόσο εκτεταμένες και μακρόχρονες αναταραχές. Αμφότερες οι παρατάξεις—στην πραγματικότητα όλες οι παρατάξεις, διότι υπήρχαν παραπάνω από δύο—για την υποστήριξή τους επικαλούνταν με πεποίθηση την παράδοση. Όλες οι παρατάξεις πίστευαν ότι είχαν την εξουσία της Βίβλου με το μέρος τους. Η καθεμιά από τη μεριά της χαρακτήριζε τις άλλες ως μη ορθόδοξες, μη παραδοσιακές και μη βιβλικές. Και των περισσοτέρων οι ισχυρισμοί ήταν, αν και μόνο εν μέρει, δικαιολογημένοι. Η πραγματικότητα είναι ότι κανένας, ούτε και ο Αθανάσιος, δεν είχε ένα παντελώς αμιγές υπόμνημα ορθοδοξίας στην πορεία των γεγονότων. Μερικοί από τους Ανατολικούς είχαν πράγματι ξαναδεχθεί τον Άρειο σε κοινωνία. Σχεδόν όλοι οι θεολόγοι της Ανατολής πίστευαν ότι ο Υιός ήταν υπό κάποια έννοια υποταγμένος στον Πατέρα πριν από την Ενσάρκωση. Αλλά τότε οι Δυτικοί, στη Σερδική το 343, προχώρησαν στη διατύπωση μιας θεολογικής δήλωσης που φαινόταν να έχει σαβελλιανιστική φύση στον πλέον ανησυχητικό βαθμό, και ο Αθανάσιος είχε σίγουρα υποστηρίξει αυτή τη δήλωση, αν και μεταγενέστερα αρνήθηκε την ύπαρξή της. Ο Μάρκελλος Αγκύρας είχε διαμορφώσει μια θεολογία η οποία ήταν μεγαλοφυής και σε ορισμένες πτυχές διορατική, αλλά αυτή θα μπορούσε κατάλληλα να χαρακτηριστεί ως σαβελλιανιστική· και για πολλά χρόνια ο Αθανάσιος και ο Πάπας αρνήθηκαν να αποκηρύξουν τον Μάρκελλο. Στην ουσία, με εξαίρεση τον Αθανάσιο, όλοι οι θεολόγοι σε Ανατολή και Δύση δέχονταν κάποια μορφή της δοξασίας της υποταγής τουλάχιστον μέχρι το 355· η δοξασία της υποταγής θα μπορούσε κάλλιστα, μέχρι την έκβαση της διαμάχης, να χαρακτηριστεί ως η αποδεκτή ορθοδοξία. Ο Ιλάριος, προκειμένου να υποστηρίξει την τριαδιστική θεολογία του, βυθίζεται βαθιά στον δοκητισμό. Ο Πάπας Λιβέριος υπογράφει μια δογματική διατύπωση που τη θεωρούσαν ευρέως στη Δύση ως οργιαστικά αρειανική και σίγουρα δεν βρισκόταν σε συμφωνία με την προνικαϊκή ορθοδοξία. Ο Αμβρόσιος υποστηρίζει τον απολλιναρίζοντα Βιταλιανό για κάποιο διάστημα αφότου η ανορθοδοξία του γίνει φανερή στους θεολόγους της Ανατολής, και ο Δαμάσος υποστηρίζει τον σαβελλιανίζοντα Παυλίνο Αντιοχείας. Αυτό δεν είναι η ιστορία της υπεράσπισης της ορθοδοξίας, αλλά η αναζήτηση για την ορθοδοξία, μια αναζήτηση που έλαβε χώρα με τη μέθοδο της δοκιμής και του σφάλματος».
Ο προτεστάντης επίσκοπος και τριαδιστής συγγραφέας του βιβλίου R.P.C. Hanson διετέλεσε καθηγητής θεολογίας σε διάφορα βρετανικά πανεπιστήμια και το συγκεκριμένο βιβλίο (των 900 και πλέον σελίδων) θεωρείται από πολλούς ως το καλύτερο του είδους του.
ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ 