Οι απόψεις του Τερτυλλιανού περί τριάδος

Τερτυλλιανός (περ. 160-220)

 

Ο Τερτυλλιανός είναι γνωστός ως ο πρώτος Λατίνος συγγραφέας που χρησιμοποιήσε τον όρο trinitas, δηλαδή τριάδα, αναφερόμενος στον Πατέρα, τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα. Επίσης ήταν αυτός που πρωτοείπε ότι τούτη η τριάδα αποτελείται από τρία personae, δηλαδή πρόσωπα, μίας substantia, δηλαδή (νομικής) υποστάσεως, σύμφωνα με τη λατινική νομική ορολογία.

Εκκινώντας μερικοί από αυτά τα σημεία, υποστηρίζουν εσφαλμένα ότι ο Τερτυλλιανός ήταν τριαδιστής με τη σημερινή έννοια του όρου¹. Και όταν μιλούμε για τη σημερινή και καθιερωμένη έννοια του όρου, αναφερόμαστε σε μία τριάδα ίσων και συναιωνίων προσώπων που συνυπάρχουν μέσα στον ένα αληθινό Θεό.

Ο Τερτυλλιανός όμως ούτε πίστευε ότι ο Θεός είναι τριπρόσωπος, αλλά απεναντίας διαχώριζε τον Υιό και το Πνεύμα από τον αληθινό Θεό, ούτε πίστευε ότι ο Πατέρας είναι ίσος με τον Υιό και το Πνεύμα, ούτε πίστευε ότι ο Υιός υπήρχε ανέκαθεν με μια άχρονη γέννηση, όπως πιστεύουν σήμερα οι τριαδιστές.

Μερικά ενδιαφέροντα αποσπάσματα από το ίδιο το έργο του και τη διεθνή βιβλιογραφία είναι τα κάτωθι:

«This power and disposition of the Divine Intelligence is set forth also in the Scriptures under the name of Σοφία, Wisdom; for what can be better entitled to the name of Wisdom than the Reason or the Word of God? Listen therefore to Wisdom herself, constituted in the character of a Second Person: “At the first the Lord created me as the beginning of His ways, with a view to His own works, before He made the earth, before the mountains were settled; moreover, before all the hills did He beget me; that is to say, He created and generated me in His own intelligence. Then, again, observe the distinction between them implied in the companionship of Wisdom with the Lord. “When He prepared the heaven,” says Wisdom, “I was present with Him; and when He made His strong places upon the winds, which are the clouds above; and when He secured the fountains, (and all things) which are beneath the sky, I was by, arranging all things with Him; I was by, in whom He delighted; and daily, too, did I rejoice in His presence.” Now, as soon as it pleased God to put forth into their respective substances and forms the things which He had planned and ordered within Himself, in conjunction with His Wisdom’s Reason and Word, He first put forth the Word Himself, having within Him His own inseparable Reason and Wisdom, in order that all things might be made through Him through whom they had been planned and disposed, yea, and already made, so far forth as (they were) in the mind and intelligence of God. This, however, was still wanting to them, that they should also be openly known, and kept permanently in their proper forms and substances».—Tertullian, Against Praxeas 6.

• «Ο Τερτυλλιανός διδάσκει ότι μόνο ο Πατέρας είναι Θεός από όλη την αιωνιότητα. […] Όταν ο Πατέρας αποφασίζει να δημιουργήσει, πρώτα έβγαλε […] τον Λόγο του. Μέσω αυτού του λόγου, όπως λέει η Γραφή, όλα τα άλλα στη συνέχεια δημιουργήθηκαν. […] Παρατηρήστε, εντούτοις, πως αν και αμφότεροι είναι θείοι, ο Υιός ή Λόγος δεν είναι τόσο θείος όσο είναι ο Πατέρας. Η θεία δύναμη ανήκει κατάλληλα στον Πατέρα, ενώ ο Υιός λαμβάνει μερίδιο από την ύπαρξή της και μόνο ο Πατέρας είναι αιώνιος».—William P. Loewe, The College Student’s Introduction to Christology, Liturgical Press, 1996, σελ. 191.
• ‘Tertullian followed the Apologists in dating His “perfect generation” from His extrapolation for the work of creation; prior to that moment God could not strictly be said to have had a Son, while after it the term “Father”, which for earlier theologians generally connoted God as author of reality, began to acquire the specialized meaning of Father and Son.’—J.N.D. Kelly, Early Christian Doctrines, Continual International Publishing Book, c1960, 2000, σελ. 112.
• “The main points that [Tertullian] makes are that God possessed the Logos from all eternity; that the Logos came forth to create the universe, and that thenceforth He was called the Son of God; that He partakes of the one divine subastance form which he is derived, and, as begotten, is distinct from the Father in manner of subsistence (modulo) as in rank (gradu). Thus the Logos was not from the beginning a person, though he may have been so in essence, a position which is worked out in Adv. Prax., V, in which treatise he also recognizes the subordination of the Logos (IX and XIV).”—Leonard Elliott-Brins, The Beginning of Western Christendom, James Clarke & Co, 2003, σελ. 296.
• “[According to Tertullian] God possesses within himself the Word, his reason, in such a way that this reason of ‘Word’ is “another” or a “second” in himself. The identification of the Word with the Son in connected with the work of creation. The specialized meaning of God as the Father of the Son arose at creation. Now the Word or Son is a ‘person’ (persona), ‘a second in addition to the Father’. The Spirit then becomes the ‘representative’ or ‘deputy’ of the Son. The Spirit issues form the Father by way of the Son, being ‘a third from the Father and the Son.’ The Spirit like the Son is a ‘person’ so the Godhead is a ‘Trinity’ (trinitas; Tertullian is the first to use this term). Tertullian held the three and the one together this way: ‘We believe in only one God, … that the One the only God also has a Son, his Word, Who issued out of himself,… which Son the sent, according to his promise, the Holy Spirit, the Paraclete, out of the Father.’—Allan Coppedge, The God Who is Triune, Intervarsity Press, 1997, σελ. 91.
• «Tertullian has the true formula for the Holy Trinity, tres Personae, una Substantia. The Father, Son, and Holy Ghost are numerically distinct, and each is God; they are of one substance, one state, and one power. So far the doctrine is accurately Nicene. But by the side of this appears the Greek view which was one day to develop into Arianism: that the unity is to be sought not in the Essence but in the origin of the Persons. He says that from all eternity there was reason (ratio) in God, and in reason the Word (Sermo), not distinct from God, but in vulva cordis. For the purpose of creation the Word received a perfect birth as Son. There was a time when there was no Son and no sin, when God was neither Father nor Judge. In his Christology Tertullian has had no Greek influence, and is purely Roman.»—«Tertullian,» The Catholic Encyclopedia.
• «Before the world was created, Tertullian went on to say, God was alone, but always, since God was rational, there was in Him Reason, the Greek Logos. This Reason was God’s own thought. The Reason expressed itself in Word, Word which consists of Reason. This Reason or Word is identical with what the Scriptures call Wisdom. Wisdom and Reason became also the Son of God. Yet there was a time when the Reason had not yet expressed itslef in Word, when namely the Son was not. […] The Son was conceived by Tertullian as being subordinate to the Father, and the Holy Spirit proceeded from the Father through the Son.»—Kenneth S. Latourette, A History of Christianity, HarperCollins Publishers, c1953, 1975, σελ. 195, 196.
• «In not a few areas of theology, Tertullian’s views are, of course, completely unacceptable. Thus, for example, his teaching on the Trinity reveals a subordination of Son to Father that in the later crass form of ARIANISM the Church rejected as heretical.»—W. Le Saint, The New Catholic Encyclopedia, Thompson Gale, 2003, τόμος 13, σελ. 837.

 

Περίπου 100 χρόνια μετά τον θάνατο του Τερτυλλιανού, η απόφαση της Α΄Οικουμενικής Συνόδου ήταν να αναθεματίζονται όσοι υποστήριζαν ότι ο Υιός δεν υπήρχε ανέκαθεν:

«Τους δε λέγοντας ότι ήν ποτε ότε ουκ ην,
και πριν γεννηθήναι ουκ ην […] τον υιόν του θεού,
τούτους αναθεματίζει η καθολική εκκλησία.»

Αν ζούσε τότε ο Τερτυλλιανός, θα αναθεματιζόταν μαζί με τον Άρειο. Στην εποχή όμως που έζησε, κανείς δεν τον κατηγόρησε ως αιρετικό σε σχέση με τις απόψεις του περί του Θεού και του Υιού του· απεναντίας, τα λεγόμενά του ουσιαστικά συμφωνούσαν με τις θέσεις των υπολοίπων Απολογητών της εποχής του, που επίσης μιλούσαν για εν χρόνω γέννηση του Λόγου². Τα πράγματα τότε ήταν προφανώς διαφορετικά.

Υπάρχει όμως και ένα άλλο σημείο αρκετά ενδιαφέρον που το τονίζει ο Γιάροσλαβ Πέλικαν: πως πριν γίνει μοντανιστής, ο Τερτυλλιανός έστρεφε την προσοχή στον Πατέρα και τον Υιό και όχι στο Άγιο Πνεύμα. Η έμφαση στις υπερφυσικές (χαρισματικού χαρακτήρα) εμπειρίες της αίρεσης του Μοντανισμού ήταν αυτή που τον έκανε να προβάλει τον ρόλο του Αγίου Πνεύματος και, ως εκ τούτου, ο Πέλικαν θεωρεί ότι η θέση του Αγίου Πνεύματος στην Αγία Τριάδα αποτελεί, σε έναν βαθμό, μοντανιστική κληρονομιά στην Εκκλησία.

• «The early writings of Tertullian tended to stress the Father and the Son at the expense of the Holy Spirit; those which definitely dated from the Montanist period, on the other hand, did contain a more metaphysical doctrine of the Trinity […]. The emphasis in Montanism on the Spirit is the explanation of this shift that suggests itself most insistently. The great influence of Tertullian on the subsequent Trinitarian discussion would mean, then, that while some Montanists held to a naïve formula for the Trinity that was shared by other Christians, Tertullian’s Montanism helped him to insights by which the church eventually transcended this formula and developed a more consistent doctrine of the Trinity”.— Jaroslav Pelikan, The Christian Tradition: A History of the Development of Doctrine, University of Chicago Press, 1971, τόμος 1, σελ. 105.

 

Υποσημειώσεις

1. Βλέπε για παράδειγμα το άρθρο του Μανώλη Καλομοίρη με τον τίτλο «Πίστευε η αρχαία Εκκλησία στην Τριάδα;

2. «Την περί Λόγου του Θεού διδασκαλία του ο Ειρηναίος την κληρονόμησε σ’ ένα βαθμό από τους Έλληνες απολογητές, αν και οι απόψεις του σε ωρισμένα σημεία διαφοροποιούνται απ’ αυτές των Απολογητών. Ένα σημείο στο οποίο διαφαίνεται η διαφορά της διδασκαλίας του Ειρηναίου και των Απολογητών είναι η περί εγχρόνου γεννήσεως του Λόγου αντίληψη, στην οποία ρέπουν και την οποία σε μερικές περιπτώσεις υπονοούν οι Απολογητές. […] Ο Λόγος, λοιπόν, δεν είναι σε πρώτη φάση ενδιάθετος και αργότερα έγινε υποστατικός, όπως ωρισμένοι Απολογητές δίδαξαν, αλλά συνυπήρχε πάντα με το Θεό Πατέρα ως ο Υιός Του. Ο Ειρηναίος είχε συνείδηση ότι, αν δεχόταν ότι ο Λόγος προϋπήρχε ως ενδιάθετος μέσα στον Πατέρα και αργότερα έγινε υπόσταση, θα μετέφερε στη θεολογία την αντίληψη και την κατηγορία του χρόνου και θα καθιστούσε το Λόγο κτίσμα. […] Έτσι, δεν παρασύρθηκε σε απόψεις παρόμοιες μ’ αυτές των Απολογητών, όπου ενίοτε ο Λόγος εμφανίζεται υποταγμένος στον Πατέρα ή και ως δεύτερος Θεός».—Κωνσταντίνος Σκουτέρης, Ιστορία Δογμάτων, Αθήνα 1998, τόμ. 1, σελ.. 365.

 

Διαβάστε επίσης

• Edgar G. Foster, Angelomorphic Christology and the Exegesis of Psalm 8:5 in Tertullian’s Adversus Praxean: An Examination of Tertullian’s Reluctance to Attribute Angelic Properties to the Son of God, University Press of America, 2006.