D’où venons-nous? Que sommes-nous? Où allons-nous? Δηλαδή: «Από πού ερχόμαστε; Τι είμαστε; Πού πάμε;» Τρία θεμελιώδη ερωτήματα με τα οποία τιτλοφόρησε έναν φημισμένο πίνακά του ο Πολ Γκογκέν, κρατώντας έτσι ζωντανές μέχρι σήμερα τις προσωπικές του υπαρξιακές ανησυχίες. Φυσικά, ο Γκογκέν δεν ήταν ούτε ο πρώτος ούτε το τελευταίος που τον απασχόλησαν τα εν λόγω ερωτήματα· απεναντίας, εδώ και χιλιετίες αυτά απασχολούν τη διάνοια κάθε σκεπτόμενου ανθρώπου. Σε αυτά, λοιπόν, τα πανανθρώπινα ερωτήματα η Βίβλος και ο Πλάτων έδωσαν τις δικές τους απαντήσεις, υποδεικνύοντας όμως δύο πολύ διαφορετικούς δρόμους για την προέλευση, την ουσία και τον προορισμό της ανθρώπινης ζωής.
Η γη είναι το φυσικό σπίτι του ανθρώπου σύμφωνα με τη ΒίβλοΚατά τη Βίβλο, ο άνθρωπος είναι χωματένιος, γήινος [1], φτιάχτηκε για να φροντίζει τη γη[2] και να ζει σε αυτήν[3], καθώς αυτή είναι το φυσικό σπίτι του[4]. Ο δε σωματικός θάνατος είναι εχθρός του ανθρώπου[5], είναι αποτέλεσμα της αμαρτίας[6], του αποχωρισμού του από την πηγή της ζωής[7], που είναι ο Θεός, ενώ η λύτρωση του ανθρώπου, η αιώνια ζωή, θα έρθει μέσω της επανασύνδεσής του με τον Θεό διά του αίματος του Χριστού[8], ο οποίος θα κάνει ανάσταση νεκρών[9] και μάλιστα θα χαρίσει αθανασία σε ορισμένους υπό κάποιες προϋποθέσεις[10].
Κατά τον Πλάτωνα, ο πραγματικός άνθρωπος είναι η άυλη ψυχή[11], η οποία εκ φύσεως διαθέτει αθανασία. Αυτή προϋπήρχε σε μια ουράνια κατάσταση, αλλά λόγω κάποιων «οφειλών» εγκλωβίστηκε στο σώμα, το οποίο αποκαλείται «τάφος» (σήμα) και «φυλακή» (δεσμωτήριον) της ψυχής[12]. Επομένως, ο θάνατος του σώματος είναι φίλος του ανθρώπου γιατί επιτρέπει στην ψυχή να ελευθερωθεί και να επιστρέψει τελικά στην ουράνια κατάστασή της[13]. Ωστόσο, όσων οι ψυχές εντρύφησαν στις ηδονές του σώματος, αυτές θα υποστούν επιπλέον ενσαρκώσεις[14] και, αν μάλιστα κριθούν αθεράπευτες, θα βασανίζονται αιώνια στον Τάρταρο[15].
Όταν κανείς αντιλαμβάνεται το αγεφύρωτο χάσμα μεταξύ της βιβλικής και της πλατωνικής ανθρωπολογίας, δεν μπορεί παρά να απορεί για το γεγονός ότι πολλοί στοχαστές, φιλόσοφοι και θεολόγοι έχουν συσχετίσει και συνδυάσει τούτες τις δύο ανθρωπολογίες σαν να επρόκειτο για απόψεις συγγενικών έργων.
Από τον Φίλωνα στους χριστιανούς φιλοσόφους του 2ου αιώνα
Επί παραδείγματι, ο Φίλων ο Αλεξανδρεύς, Ιουδαίος φιλόσοφος που ήταν σύγχρονος του Χριστού, πίστευε ότι ο Πλάτων αναπαρήγαγε ιδέες τις οποίες είχε πάρει από το βιβλικό βιβλίο της Γένεσης. Κατά την αλληγορική[16] ερμηνεία του Φίλωνος, ο Παράδεισος βρίσκεται στον ουρανό, αλλά η αμαρτία είχε ως αποτέλεσμα τη φυλάκιση της ψυχής στο σάρκινο σώμα. Η πτώση της ψυχής από την ουράνια μακαριότητα μέσα στο σώμα θεωρούσε ότι συμβολίζεται από τους δερμάτινους χιτώνες που έδωσε ο Θεός στον Αδάμ και στην Εύα να φορέσουν κατά την έξωσή τους από τον Κήπο[17].
Μολονότι οι μεταγενέστερες Χριστιανικές Γραφές, ή αλλιώς «Καινή Διαθήκη», πουθενά δεν μνημονεύουν τον Φίλωνα[18], ούτε και χρησιμοποιούν τη φιλοσοφία στην ανάλυση και την παρουσίαση του Ευαγγελίου[19] (ενώ αντιθέτως η Καινή Διαθήκη συνεχίζει τη σκέψη της Παλαιάς ανεπηρέαστα από τις εξελίξεις στον εξελληνισμένο Ιουδαϊσμό), αυτός έγινε εξαιρετικά δημοφιλής στους Χριστιανούς φιλοσόφους του 2ου αιώνα και επηρέασε δραστικά τις απόψεις τους σε βασικά θέματα[20], ώστε να θεωρείται σήμερα ως ο «πρώτος εκ των Πατέρων της Εκκλησίας»[21]. Το αποτέλεσμα ήταν οι Χριστιανοί θαυμαστές του να υιοθετήσουν την άποψη περί της δήθεν συγγένειας Πλάτωνος και Βίβλου, ώστε «όλοι οι Απολογητές και μετά απ’ αυτούς το σύνολο περίπου της χριστιανικής λόγιας παράδοσης δέχεται ότι οι Έλληνες φιλόσοφοι γνώριζαν τη θρησκεία της Π. Διαθήκης είτε εξ απευθείας ανάγνωσης της Πεντατεύχου είτε μέσω της Αιγύπτου»[22]. Μερικοί μάλιστα έφτασαν σε πιο ακραίες αντιλήψεις. Για παράδειγμα, «ο Ιππόλυτος από το δεύτερο αιώνα απέδωκε τις Πλατωνικές ιδέες στο Πνεύμα του Θεού»[23], ενώ ο Ιουστίνος ο Μάρτυς, ο πρώτος Χριστιανός φιλόσοφος[24], υποστήριζε πως ο σπερματικός Λόγος του Θεού είχε φωτίσει τους Έλληνες φιλοσόφους[25].
Τα αίτια της σύγχυσης
Για ποιον λόγο αυτοί οι μορφωμένοι απολογητές του Ιουδαϊσμού και του Χριστιανισμού ασπάστηκαν τούτες τις εσφαλμένες θέσεις; Οι Ιουδαίοι και οι Χριστιανοί αντιμετώπιζαν την περιφρόνηση ενός ελληνορωμαϊκού κόσμου[26] που ήταν βουτηγμένος στην ειδωλολατρία και τον ηδονισμό. Από την άλλη μεριά, η ελληνική φιλοσοφία, και ειδικότερα ο Πλατωνισμός, φαινόταν να συμφωνεί με τη Βίβλο ως προς τον μονοθεϊσμό και την έμφαση στις υψηλές πνευματικές αξίες και γι’ αυτό χρησιμοποιήθηκε ως ισχυρός σύμμαχός τους.
Επιπλέον, στο μέρος όπου διαμορφώθηκε ο πυρήνας της παραδοσιακής χριστιανικής θεολογίας, δηλαδή η πολυπολιτισμική Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, ο Γνωστικισμός αποτελούσε ισχυρή επιρροή, εφαρμόζοντας έναν ξέφρενο συγκρητισμό μεταξύ Βίβλου, Πλατωνισμού και ανατολικών θρησκειών, που περιλάμβανε την ιδέα της αθανασίας της ψυχής και της υποτίμησης του σώματος. Και παρά την ανοιχτή αντιπαράθεση των χριστιανών πρεσβυτέρων και απολογητών με τους Γνωστικούς, για πολλούς τα όρια μεταξύ Γνωστικισμού και Χριστιανισμού ήταν ασαφή. Παραδείγματος χάριν, η ψευδο-κλημέντεια Β΄προς Κορινθίους επιστολή, ένα από τα πρώτα έργα όπου γίνεται νύξη στη διπλή σύσταση του ανθρώπου από ψυχή και σώμα, φαίνεται να θεωρεί αυθεντία το γνωστικό Κατ’ Αιγυπτίους Ευαγγέλιο ή το Ευαγγέλιο του Θωμά.[27]
Παράλληλα, τα ελληνικά διανοητικά επιτεύγματα γοήτευαν Ιουδαίους και Χριστιανούς σε τέτοιον βαθμό, ώστε να θέλουν να παρουσιάσουν τη βιβλική θρησκεία ως φιλοσοφικό σύστημα. Ως αποτέλεσμα, επιδίωκαν την «ορθολογιστική εξήγηση των Γραφών»[28] και επιδίδονταν στη «συστηματική απόπειρα της εναρμονίσεως της Χριστιανικής Πίστεως με τα ελεύθερα συμπεράσματα της ανθρώπινης διανοήσεως»[29]. Όπως σήμερα πολλοί θεολόγοι πασχίζουν να εναρμονίσουν την ευρέως αποδεκτή θεωρία της εξέλιξης με τη βιβλική Δημιουργία, παρόμοια και τότε Ιουδαίοι και Χριστιανοί αναμίγνυαν τη βιβλική ανθρωπολογία με την ελληνική, που ήθελε τη μυστηριώδη δύναμη της ψυχής να κυβερνά το σώμα. Μάλιστα, μέσω της δοξασίας πλατωνικής ψυχής οι Πατέρες της Εκκλησίας μπορούσαν να εξηγήσουν «επιστημονικά» το πώς οι ανεστημένοι διατηρούν την ίδια προσωπικότητα και μνήμη που είχαν πριν τον σωματικό τους θάνατο.[30] (Το δε ιλαροτραγικό τούτης της ιστορίας είναι ότι, ενώ οι αρχαιοελληνικές απόψεις περί ψυχής έχουν διαψευστεί από τη σύγχρονη επιστήμη[31], καθότι πλέον έδρα της προσωπικότητας θεωρείται τεκμηριωμένα ο υλικός εγκέφαλος και όχι κάποια άυλη ουσία, τα δόγματα που επηρεάστηκαν από εκείνες τις απόψεις συνεχίζουν να διδάσκονται και να είναι αποδεκτά από εκατομμύρια ανθρώπους που έχουν την ψευδαίσθηση ότι, διατηρώντας τα, προσκολλώνται στη Βίβλο.)
Φυσικά, όπως αναφέρεται στο λήμμα «Πλάτων και Πλατωνισμός» της Πάπυρος – Λαρούς – Μπριτάνικα, το αφύσικο πάντρεμα Βίβλου και Πλατωνισμού βασίστηκε στη διαστρέβλωση και των δύο, στην «αντι-ιστορική προσέγγιση και στις απλοϊκές μεθόδους ερμηνείας των κειμένων, τόσο των ειδολολατρικών όσο και των χριστιανικών»[32]. Αμέσως μετά, το λήμμα αναφέρεται συγκεκριμένα στη χριστιανική δοξασία της αθανασίας της ψυχής ως καρπό τούτης της διαστρέβλωσης.
Αναμφίβολα, μεγάλο τόπο για αυτή τη διαστρέβλωση έδωσε η διασπορά και ο εξελληνισμός των Ιουδαίων, οι οποίοι είχαν χάσει την επαφή τους με τη γλώσσα των Εβραϊκών Γραφών και είχαν επηρεαστεί από τον πλατωνισμό [33], αλλά και η σταδιακή απομάκρυνση των Χριστιανών από τις εβραϊκές/παλαιοδιαθηκικές ρίζες του Ευαγγελίου με την ελάττωση του αρχικού εβραϊκού πυρήνα της χριστιανικής εκκλησίας, που φυσικά περιλάμβανε και τους ίδιους τους αποστόλους. Πολλοί, επομένως, αδυνατούσαν να κατανοήσουν σε επαρκή βαθμό τις εβραϊκές σημασίες που έφεραν οι ελληνικές λέξεις τόσο της Μετάφρασης των Εβδομήκοντα όσο και των Χριστιανικών Γραφών, όπως «ψυχή», «πνεύμα», «σάρκα», τις οποίες και κατανοούσαν με ελληνιστικό τρόπο. Όπως λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια για τους Πατέρες της Εκκλησίας που διαμόρφωσαν το περί ψυχής δόγμα, «συχνά, φαίνεται ότι διαβάζουν τις Γραφές με ελληνικές διάνοιες, ερμηνεύουν ορισμένες σημιτικές εκφράσεις σύμφωνα με το δικό τους υπόβαθρο».—I.C. Brady, «Human Soul», New Catholic Encyclopedia, Gale Thomson, 2003, τόμ. 13, σελ. 342.
Θα ήταν παράληψή μας, όμως, αν περιοριζόμασταν απλώς στην επίδραση της διανόησης και της φιλοσοφίας. Η ελκυστική και ευφυής θεωρία του Πλατωνισμού ήταν η μία πλευρά του νομίσματος. Η άλλη ήταν η μυστικιστική πρακτική του[34]. Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι ο πλατωνισμός εξ αρχής και επί πολλούς αιώνες τροφοδοτούνταν από την παράδοση των Πυθαγορείων. Όταν το λαμβάνουμε αυτό υπόψη, δεν παραξενευόμαστε για το ότι η μαιευτική του Σωκράτη, του δασκάλου του Πλάτωνος, αποτελούσε προσπάθεια ανάκλησης των γνώσεων που η ψυχή κατείχε πριν ενσαρκωθεί[35], ενώ ο ίδιος ο Σωκράτης αναφερόταν στο «δαιμόνιο» που τον ενέπνεε.
Τα θρησκευτικά στοιχεία που εξαρχής έφερε μέσα του ο Πλατωνισμός ισχυροποιήθηκαν στο διάβα των ετών, και έτσι ο Μέσος Πλατωνισμός και ο Νεοπλατωνισμός απέκτησαν έντονο θρησκευτικό και μυστικιστικό χαρακτήρα. Για την υπερφυσική εμπειρία της θεϊκής γνώσης που αποκτά η ψυχή μιλούν οι ύστεροι πλατωνιστές, όπως ο Φίλων[36], ο Πλούταρχος[37], ο Πλωτίνος[38], καθώς και οι Χριστιανοί ασκητές της ερήμου, ο Αυγουστίνος, ο ψευδο-Διονύσιος και άλλοι[39]. Από την άλλη μεριά, ο Τερτυλλιανός, που εξέφραζε απερίφραστα την αποστροφή του για τους Χριστιανούς Πλατωνιστές των ημερών του, βάσιζε τις απόψεις του περί ψυχής στις υπερφυσικές εμπειρίες των Μοντανιστών[40].
Πλατωνισμός στον χριστιανισμό
—κατά το μάλλον ή ήττον
Θα μπορούσε ίσως να θεωρηθεί ότι αποκορύφωμα της επιρροής του Πλατωνισμού στους Χριστιανούς θεολόγους ήταν η περίπτωση του Ωριγένη, ο οποίος έφτασε στο σημείο να υποστηρίζει ότι η ψυχή προϋπάρχει του σώματος και φυλακίζεται σε αυτό, ότι η ψυχή εξαγνίζεται μέσω του καθαρτηρίου πυρός και ότι οι ψυχές ορισμένων θα υποστούν μετενσαρκώσεις[41]. Μολονότι αυτές οι απόψεις ήταν παντελώς αντίθετες με τις Γραφές, το κλίμα της σύγχυσης και του δογματικού φιλελευθερισμού εκείνης της εποχής επέτρεψε στον Ωριγένη να απολαμβάνει τη φήμη του μεγαλύτερου θεολόγου και να τιμάται από ηγετικές φυσιογνωμίες της Ορθόδοξης θεολογίας. Όπως λέει ο ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Σκουτέρης: «[Ο Ωριγένης] έδωσε νέα ώθηση στη διαμόρφωση και στη διατύπωση της χριστιανικής διδασκαλίας. Αυτό φαίνεται από την επίδραση που είχε το έργο του σε μεταγενέστερους πατέρες και εκκλησιαστικούς συγγραφείς. Δεν θα ήταν υπερβολή αν σημείωνε κανείς ότι με τον Ωριγένη ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στη θεολογία. Ο Ωριγένης, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο εκκλησιαστικό συγγραφέα των πρώτων χριστιανικών χρόνων, άφησε έντονα ίχνη στη θεολογία της Ανατολικής Εκκλησίας, τα οποία σε μεγάλο βαθμό αξιοποιήθηκαν από μεταγενέστερους θεολόγους, κυρίως από τον Αθανάσιο και τους Καππαδόκες. Είναι, κατά συνέπεια, πρόδηλο ότι η συμβολή του Ωριγένη στη διαμόρφωση και στην ιστορική εξέλιξη του δόγματος υπήρξε αν όχι καθοριστική, οπωσδήποτε σημαντική»[42]. Ναι, ο Ωριγένης «άσκησε τεράστια επίδραση στη θεολογική σκέψη της Εκκλησίας και εντελώς ξεχωριστά στην ερμηνεία των Αγίων Γραφών», επισημαίνει ο καθηγητής θεολογίας Σάββας Αγουρίδης[43]. Και μολονότι αργότερα αφορίστηκε και οι απόψεις του περί προΰπαρξης των ψυχών και καθαρτηρίου πυρός καταδικάστηκαν επισήμως, αυτό δεν έγινε παρά τριακόσια χρόνια αργότερα, με τις αποφάσεις της Ε΄ Οικουμενικής Συνόδου το 553.
Μήπως η εν λόγω Σύνοδος απάλλαξε τη χριστιανική δογματική από κάθε στοιχείο του Πλατωνισμού; Ελάχιστοι επιστήμονες θα το έλεγαν αυτό[44]. Η πλατωνική επίδραση του Ωριγένη ήταν καταλυτική στην Ανατολή, όπως υπήρξε και του νεοπλατωνίζοντα Αυγουστίνου στη Δύση, και θα ήμασταν αστείοι αν λέγαμε ότι αυτή περιοριζόταν στην προϋπαρξη των ψυχών και στη μετενσάρκωση, θέσεις εξαιρετικά ακραίες και εμφανέστατα αντιβιβλικές. Όπως θα δούμε σε μελλοντικό άρθρο, πλατωνικές απόψεις που αφορούν στη φύση της ψυχής, όπως περί άυλου και αθανασίας, και στην υποτίμηση του σάρκινου σώματος έγιναν αναπόσπαστο μέρος του παραδοσιακού Χριστιανισμού.
Γι’ αυτό και λέει η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια: «Η χριστιανική αντίληψη περί μιας πνευματικής ψυχής, δημιουργημένης από τον Θεό και εμφυσημένης στο σώμα κατά τη σύλληψη, προκειμένου ο άνθρωπος να γίνει ζωντανή ολότητα, αποτελεί καρπό μιας μακράς εξέλιξης στη χριστιανική φιλοσοφία. Μόνο με τον Ωριγένη στην Ανατολή και τον Άγιο Αυγουστίνο στη Δύση, η ψυχή καθιερώθηκε ως μια πνευματική ουσία και διαμορφώθηκε μια φιλοσοφική αντίληψη σχετικά με τη φύση της»[45].
Επομένως δεν πρέπει να μας προξενεί έκπληξη που ο Μητροπολίτης Περγάμου και ακαδημαϊκός Ιωάννης Ζηζιούλας, αν και τονίζει τη μη ταύτιση πλατωνικής και Ορθόδοξης άποψης, παραδέχεται ότι καθαυτό το δόγμα της αθανασίας της ψυχής «δεν είναι χριστιανικής προελεύσεως» αλλά αποτελεί «πλατωνική ιδέα» που υιοθέτησε η Ορθόδοξη Εκκλησία[46]. Τη συγκεκριμένη άποψη του Ζηζιούλα αποδέχεται και σε δικό του βιβλίο ο Μητροπολίτης Ναυπακτίας και Αγίου Βλασίου Ιερόθεος Βλάχος[47].
Επίσης, η Εγκυκλοπαίδεια της θρησκείας αναφέρει πιο συγκεκριμένα: «Ο Γρηγόριος Νύσσης (περ. 330–περ. 395), ο Νεμέσιος (που ήταν επίσκοπος Εμέσης προς το τέλος του 4ου αιώνα) και ο Έλληνας θεολόγος Μάξιμος ο Ομολογητής (περ. 580-662) ερμήνευσαν τις βιβλικές απόψεις περί ψυχής ακολουθώντας την πλατωνική γραμμή και εν γένει την παράδοση του Ωριγένη και της σχολής του»[48].
Ενώ ένα βιβλίο της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος γράφει για τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο: «Ο ι. πατήρ, συνδυάζοντας την ιουδαϊκή με την αρχαιοελληνική (πλατωνική) έννοια της ψυχής, κάποιες φορές ερμηνεύει ακόμα και την ιουδαϊκή έννοια της ψυχής πλατωνικά, ως το πνευματικό δηλαδή εκείνο συστατικό του ανθρώπου […]. Η ψυχή τότε εκλαμβάνεται ως η έδρα της νόησης […], των συναισθημάτων […] και της ολόκαρδης αφοσίωσης»[49].
Ήδη, όμως, το 1906 η Ioυδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια απέρριπτε την ιδέα ότι στις Εβραϊκές Γραφές διδάσκεται η αθανασία της ψυχής και έλεγε χωρίς περιστροφές: «Η πεποίθηση ότι η ψυχή συνεχίζει την ύπαρξή της μετά τη διάλυση του σώματος […] πουθενά δεν διδάσκεται ρητά στην Αγία Γραφή. […] Η πίστη στην αθανασία της ψυχής έφτασε στους Ιουδαίους από την επαφή τους με την ελληνική σκέψη και κυρίως μέσω της φιλοσοφίας του Πλάτωνα, του βασικού εκφραστή της»[50].
Όπως επηρεάστηκαν οι Ιουδαίοι φιλόσοφοι, έτσι επηρεάστηκαν και οι Χριστιανοί φιλόσοφοι. Ένα εγχειρίδιο του πανεπιστημίου της Οξφόρδης αναφέρει: «Τα χριστιανικά δόγματα έχουν δύο πηγές. Η πρώτη είναι ο Ιουδαϊσμός της εποχής του δεύτερου Ναού, ο οποίος παρείχε την ιδέα της ανάστασης του σώματος. (Η Καινή Διαθήκη καταγράφει το ότι οι Φαρισαίοι πίστευαν σε σωματικές αναστάσεις, αλλά ότι οι Σαδδουκαίοι δεν πίστευαν στη μετά θάνατον ζωή. Ο Ιησούς υπερθεμάτισε το πρώτο, το οποίο και εδραιώθηκε ως χριστιανικό δόγμα με τη δική του σωματική ανάσταση.) Η δεύτερη πηγή ήταν η ελληνική φιλοσοφία, που παρείχε την ιδέα της αθανασίας της ψυχής (Cullman 1973)»[51].
Η Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα συμφωνεί: «Οι αρχαίοι Χριστιανοί φιλόσοφοι υιοθέτησαν την ελληνική αντίληψη περί της αθανασίας της ψυχής και θεώρησαν την ψυχή ως δημιούργημα του Θεού που εμφυσείται στο σώμα κατά τη σύλληψη»[52].
Το ίδιο κάνει και η Εγκυκλοπαίδεια της φιλοσοφίας εκδόσεων Ρούτλετζ: «Η χριστιανική θεολογία, πιστεύοντας στη μετά θάνατον ζωή, το βρήκε φυσικό να υιοθετήσει την αντίληψη του Πλάτωνος περί της ψυχής»[53].
Η Εγκυκλοπαίδεια Ενκάρτα παρατηρεί: «Το χριστιανικό δόγμα περί ψυχής έχει δεχθεί ισχυρή επιρροή από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη»[54].
Ο Γιάροσλαβ Πέλικαν, ένας από τους πλέον αναγνωρισμένους ειδικούς επί του θέματος, αφού παρουσιάζει τις ομοιότητες του Περί ψυχής και αναστάσεως του Γρηγορίου Νύσσης με τον Φαίδωνα του Πλάτωνος, καταλήγει: «Η ιδέα της αθάνατης και λογικής ψυχής είναι μέρος της ελληνικής κληρονομιάς στο χριστιανικό δόγμα»[55].
Και ο ευσεβής Ορθόδοξος φιλόλογος και θεολόγος Δρ. Γεώργιος Φουντουλάκης παραδέχεται σε μια συνοπτική πραγματεία του περί της ψυχής: «Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και μάλιστα ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης είπαν πολλά για την αθανασία της ψυχής. Και με τις φιλοσοφικές θεωρίες τους επηρέασαν τους Πατέρες της Εκκλησίας, αλλά και τους μεταγενέστερους φιλόσοφους και θεολόγους […]. Η φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Πλωτίνου επηρέασε πιο πολύ τη Βυζαντινή Φιλοσοφία και Θεολογία, καθώς και όλη τη σκέψη της Ορθοδόξου Εκκλησίας»[56].
Κρυστάλλινη σαφήνεια
Ναι, η πλειονότητα των ακαδημαϊκών αναγνωρίζει την παραμόρφωση της βιβλικής ανθρωπολογίας από τις ισχυρές πλατωνικές απόψεις. Και ήδη από τον 19ο αιώνα είχαν τεθεί οι επιστημονικές βάσεις για να διαχωριστούν οι γνήσιες βιβλικές από τις πλατωνικές και όποιες άλλες ελληνικές θέσεις, και αυτός ο διαχωρισμός έχει πλέον πολλά τεκμήρια στη διάθεσή του και έχει προχωρήσει σε μεγάλο βάθος[57].
Βέβαια, ακόμη και πριν από τη συστηματική βοήθεια της επιστήμης των βιβλικών γλωσσών και της θρησκειολογίας, υπήρξαν άνθρωποι που είχαν αντιληφθεί πως ορισμένες παραδοσιακές δοξασίες για την ψυχή και τη μετά θάνατον ζωή δεν μπορούσαν να στηριχθούν πραγματικά στη Βίβλο. Ονομαστά παραδείγματα τέτοιων ανθρώπων είναι ο Τζον Μίλτον (1608-1674)[58], ο Χένρι Ντόντγουελ (1641-1711)[59] και ο Χένρι Γκρου (1781-1862)[60]. Αυτό κυρίως ήταν αποτέλεσμα της συνειδητοποίησης ότι το δόγμα της αθανασίας της ψυχής συγκρούεται μετωπικά με τη σαφή βιβλική διδασκαλία ότι η αιώνια ζωή είναι δώρο Θεού μέσω της θυσίας και της ανάστασης του Χριστού.
Ωστόσο, η συστηματική μελέτη των βιβλικών γλωσσών και της ιστορίας της θρησκείας μάς παρέχει κάποια εργαλεία ώστε να ορίσουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια τη βιβλική ανθρωπολογία, την ελληνική ή, ειδικότερα την πλατωνική, και να εξακριβώσουμε τα σημεία και τον τρόπο με τον οποίο υπήρξε επίδραση από τη μία στην άλλη.
Στα επόμενα άρθρα που θα ακολουθήσουν, αυτό θα προσπαθήσουμε να κάνουμε, δηλαδή μία σύγκριση βιβλικής, ελληνικής και πατρολογικής ανθρωπολογίας, με ιδιαίτερη όμως έμφαση στην ανάλυση της βιβλικής.
Υποσημειώσεις και βιβλιογραφικές αναφορές
1. Γένεση 2:7.
2. Γένεση 2:15.
3. Ησαΐας 45:18.
4. Ψαλμός 115:16.
5. 1 Κορινθίους 15:26.
6. Ρωμαίους 6:23.
7. Ψαλμός 36:9.
8. Κολοσσαείς 1:21, 22.
9. 1 Κορινθίους 15:21, 22.
10. Ιωάννης 3:3-6· Ρωμαίους 8:17· 2 Τιμόθεο 2:11· Αποκάλυψη 2:10, 11.
111. Αλκιβιάδης 130c.
12. Γοργίας 493a· Κρατύλος 400c.
13. Φαίδων64a, 66b, 67a, 68b, 69c.
15. Φαίδων81d-e· Ellen Wagner, Essays on Plato’s psychology, Lexington Books, 2001, σελ. 274.
14. Φαίδων113e.
16. Ως αλληγορική ερμηνεία εννοείται εδώ ο συστηματικός αποσυμβολισμός των μύθων με σκοπό την αποκάλυψη και ανάδειξη μεγάλων, απόκρυφων αληθειών. Αυτή η μέθοδος ερμηνείας καθιερώθηκε από τους Έλληνες φιλοσόφους, κυρίως τους στωικούς, σε μια προσπάθεια να συμβαδίσουν οι αρχαίοι μύθοι, π.χ. του Ομήρου και του Ησίοδου, με τα τότε σύγχρονα πορίσματα της διανόησης. (Βλ. J. Tate, «On the History of Allegorism», The Classical Quarterly, Cambrige University Press, τόμ. 28, τεύχ. 2 (Απρ., 1934), σελ. 105-114) Διαθέτοντας αυτό το απατηλό διανοητικό εργαλείο, ο Φίλων υποστήριξε ότι οι Εβραϊκές Γραφές, δηλαδή η καθ’ ημάς «Παλαιά Διαθήκη», είναι συγγενείς με τον Πλατωνισμό. Ως εκ τούτου, ενώ ήταν βαθύτατα επηρεασμένος από τις ελληνικές φιλοσοφικές απόψεις, διατηρούσε την ψευδαίσθηση πως έμενε πιστός στη Βίβλο.—David Winston, «Philo Judaeus», The Encyclopedia of Religion (2η έκδ.), Thomson Gale, 2005, τόμ. 10, σελ. 7105-7108· Μεθόδιος Φούγιας, Το ελληνικό υπόβαθρο του Χριστιανισμού, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1992, σελ. 99-101.
17. Kaufmann Kohler et al., «Soul», The Jewish Encyclopedia, 1906.
18. Αρκετά συγγράμματα λέγουν ότι ο Ιωάννης, όταν έγραψε τον πρόλογό του στο ομώνυμο Ευαγγέλιο, με τη φράση «εν αρχή ην ο λόγος» είχε υπόψη του την ορολογία του Φίλωνος. Ο Ιωάννης δεν εξηγεί πουθενά γιατί επέλεξε να χρησιμοποιήσει συγκεκριμένα τον όρο «λόγος» στην εισαγωγή του, ωστόσο ο «Λόγος» του Ιωάννη είχε δύο πολύ σημαντικές διαφορές από τον «Λόγο» του Φίλωνος. Πρώτον, ο ιωάννειος Λόγος έγινε σάρκα, κάτι που θα ήταν αδιανόητο για τον στωικο-πλατωνικό Λόγο του Φίλωνος. Δεύτερον, ο Λόγος του Ιωάννη προφανώς δεν σήμαινε τη θεία λογική που διέπει τον κόσμο, αλλά τον «Λόγο του Θεού» (εβρ. νταβάρ χαΕλοχίμ) (1 Ιωάννη 1:1· Αποκάλυψη 19:15), και επομένως δήλωνε το εκπεφρασμένο θέλημα του Θεού, υποστασιοποιούμενο μέσω του κατ’ εξοχήν εκπροσώπου Του, του μονογενούς Υιού Του. (Πρβλ. Εβραίους 1:1, 2) Είναι ενδιαφέρον ότι ο Ιερώνυμος απέδωσε τη λέξη «λόγος» του πρώτου εδαφίου του Ευαγγελίου του Ιωάννη ως verbum (εκπεφρασμένος λόγος), και όχι ως ratio (λογική), και αυτή την τακτική ακολουθούν οι περισσότερες μεταφράσεις μέχρι σήμερα, ενώ πολλοί σύγχρονοι αναλυτές αναγνωρίζουν παλαιοδιαθηκικό υπόβαθρο σκέψης στον ιωάννειο Λόγο. (Πρβλ. Έξοδος 4:16· Βλ. The Internationl Standard Bible Dictionary, 1988, τόμ. 4, σελ. 1105-6) Αντιθέτως, οι Χριστιανοί φιλόσοφοι του 2ου αιώνα εφάρμοσαν στον Ιησού Χριστό το στωϊκο-πλατωνικό θεολογικό σύστημα του φιλώνειου λόγου: «ο απολογητής Ιουστίνος ο Μάρτυς (110-165 Κ.Ε.) είναι ο πρώτος Χριστιανός στοχαστής που θα αντλήσει πλατωνικές και φιλώνειες αντιλήψεις για τη δική του θεολογία περί Λόγου». (Dictionary of Deities and Demons in the Bible, Eerdmans Publishing Company, 1999², σελ. 529) Για αυτό το θέμα, όμως, ευελπιστώ ότι θα υπάρξει μελλοντικό άρθρο.
19. Werner Jaeger, Early Chrstianity and Greek Paideia, The Belknap Press of Harvard University Press, 1961, σελ. 105, 106.
20. Μεθόδιος Φούγιας, Ελληνισμός και Ιουδαϊσμός (2η έκδ.), Νέα Σύνορα – Α.Α. Λιβάνη, 1995, σελ. 143, 143.
21. Μεθόδιος Φούγιας, Το ελληνικό υπόβαθρο του Χριστιανισμού, Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1992, σελ. 106, 107.
22. Σάββας Αγουρίδης, Ο Χριστιανισμός έναντι Ιουδαϊσμού και Ελληνισμού κατά το Β΄ αι. μ.Χ., Ελληνικά Γράμματα, 1997, σελ. 97, 98.
23. Μεθόδιος Φούγιας, Το ελληνικό υπόβαθρο του Χριστιανισμού, Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1992, σελ. 162, 163.
24. A. Hilary Amstrong, «Πλάτων και πλατωνισμός», Πάπυρος – Λαρούς – Μπριτάνικα, τόμ. 49, σελ. 306.
25. Σάββας Αγουρίδης, Ο Χριστιανισμός έναντι Ιουδαϊσμού και Ελληνισμού κατά το Β΄ αι. μ.Χ., Ελληνικά Γράμματα, 1997, σελ. 101, 102.
26. Μεθόδιος Φούγιας, Ελληνισμός και Ιουδαϊσμός, Νέα Σύνορα – Α.Α. Λιβάνη, 1995, σελ. 138.
27. Ο Αγουρίδης επισημαίνει ότι «η Εκκλησία υποχρεώθηκε [sic] να ακολουθήσει στη μέθοδο ερμηνείας τούς αντιπάλους της, τους Γνωστικούς». Επίσης, λέει ότι μέσα σε έναν ελληνορωμαϊκό κόσμο που είχε διαποτιστεί από μια «παθολογική τάση προς το μυστηριώδες» εξαιτίας της επίδρασης του Γνωστικισμού, «η άγρια αλληγορία των Γραφών από τους Γνωστικούς και ορισμένους εκκλησιαστικούς συγγραφείς είναι έκφραση αυτής της τάσεως για απόσπαση από την ιστορία, αυτής της ροπής για έναν άλλο κόσμο, τον κόσμο του μυστηρίου και του πνεύματος, στον οποίο βρίσκει κανείς ανάπαυση». Και δεδομένου ότι αυτές οι τάσεις χαρακτήριζαν κυρίως των υψηλή ελληνορωμαϊκή κοινωνία, «η χριστιανική γνωστικίζουσα τάση είχε σκοπό να κάνει το χριστιανισμό αξιοσέβαστο σ’ αυτό το κοινωνικό επίπεδο» (Ερμηνευτική των ιερών κειμένων [3η έκδ.], Άρτος Ζωής, 2002, σελ. 150-152). Σε σχέση με την ψευδεπίγραφη Δευτέρα Επιστολή του Κλήμεντος, ο πατρολόγος Σ. Παπαδόπουλος σχολίασε: «Στις προθέσεις του συντάκτη είναι η έμμεση αντιμετώπιση των ιουδαϊκών και γνωστικών αντιλήψεων, από τις οποίες όμως δεν μένει ανεπηρέαστος». (Πατρολογία, Αθήνα 2000, τόμ. 1, σελ. 199) Βλέπε επίσης: Robert M. Grant, Anchor Bible Dictionary, Doubleday, 1992, τόμ. 1, σελ. 1061· Micheal Holmes, The Apostolic Fathers, Baker Academic, 2007, σελ. 134, 153· J.R. Micaels, «Apostolic Fathers», The International Standard Bible Encyclopedia, Eerdmans, 1979, τόμ. 1, σελ. 205.
29. Μεθόδιος Φούγιας, Το ελληνικό υπόβαρθο του Χριστιανισμού, Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1992, σελ. 86.
30. Harry Austryn Wolfson, Religious Philosophy: A Group of Essays, Harvard University Press – Atheneum, 1961, σελ. 90.
31. Μάλιστα παραδέχτηκε σε επίσημη δήλωσή της η Καθολική Εκκλησία: «Σίγουρα κανένα δεδομένο από πειράματα δεν αρκεί από μόνο του για την αναγνώριση μιας πνευματικής ψυχής» (Certainly no experimental datum can be in itself sufficient to bring us to recognition of a spiritual soul).—J.E. Royce, J. Furton, «Origin of Human Soul», New Catholic Encyclopedia (2η έκδ.), Gale, τόμ. 13, σελ. 356.
32. Τόμ. 49, σελ. 306,
33. Μεθόδιος Φούγιας, Ελληνισμός και Ιουδαϊσμός, Νέα Σύνορα – Α.Α. Λιβάνη, 1995, σελ. 98, 99. Στη σελίδα 138 του ίδιου βιβλίου λέει, επίσης, ο Φούγιας: «Η τρίτη άποψη, η οποία θεωρείται ως η σωστή, είναι ότι οι Ιουδαίοι της Αλεξάνδρειας είχαν πλήρως εξελληνισθεί, αφού δεν μπορούσαν καν να αναγνώσουν τη Γραφή στην Εβραϊκή γλώσσα, γι’ αυτό και έγινε η Μετάφραση των Ο΄». Επιπλέον, απόκρυφα ιουδαϊκά συγγράμματα που χαρακτηρίζονται από πλατωνικές αντιλήψεις για την ψυχή, όπως το 2 Βαρούχ, το 4 Έσδρα, το 1 και 2 Ενώχ και η Σοφία Σολομώντος, αποτέλεσαν παράγοντα για τη διαμόρφωση των απόψεων των Βυζαντινών.—Nicholas Constas, «»To Sleep, Perchance to Dream»: The Middle State of Souls in Patristic and Byzantine Literature», Dumparton Oaks Papers, Dumparton Oaks, τόμ. 55 (2001), σελ. 93.
34. F. M. Cornford, «Mysticism and Science in the Pythagorean Tradition,» The Classical Quarterly, Cambridge University Press, τομ. 16, αρ. 3/4 (Ιούλ. – Οκτ., 1922), σελ. 137-150.
35. J. T. Bedu-Addo, «Sense-Experience and Recollection in Plato’s Meno», The American Journal of Philology, The Johns Hopkins University Press, τομ. 104, Αρ. 3 (φθινόπωρο, 1983), σελ. 228-248.
36. Crawford Howell Toy et al., «Plilo Judæus», The Jewish Encyclopedia, 1906.
37. Frederick Charles Copleston, A History of Philosophy. Medieval Philosophy, Continuum International Publishing Group, 2003, σελ. 453.
38. E. R. Dodds, «Tradition and Personal Achievement in the Philosophy of Plotinus,» The Journal of Roman Studies, Society for the Promotion of Roman Studies, τόμ. 50, μέρη 1 και 2 (1960), σελ. 6.
39. Βλ. Evelyn Underhill, Mysticism, Kessinger Publishing, 2003 (c1911) και Εan Y Lacoste, Encyclopedia of Theology, CRC Press, 2004, σελ. 1085.
40. Ο Τερτυλλιανός, προφανώς επηρεασμένος από τη ρωμαϊκή παιδεία του, εν αντιθέσει με τους Χριστιανούς Πλατωνιστές της Αλεξάνδρειας, υιοθέτησε στωικές απόψεις περί της ψυχής. Επιπλέον ο ίδιος αναπτύσσει τις απόψεις του περί ψυχής και Άδη παίρνοντας υλικό από μια μοντανίστρια προφήτισσα που είδε σε όραμα τον κόσμο των ψυχών. Οι απόψεις του εκτίθενται αναλυτικά στην πραγματεία του De anima.
41. Βασίλειος Στεφανίδης, Εκκλησιαστική ιστορία, Εκδόσεις Παπαδημητρίου, σελ. 126, 167, υποσ. 5· «Soul», The Encyclopedia of Religion (2η εκδ.), τόμ. 12, σελ. 8564.
42. Κωνσταντίνος Σκουτέρης, Ιστορία δογμάτων, τόμ.1, Αθήνα 1998, σελ. 623.
43. Σάββας Αγούριδης, Ερμηνευτική των ιερών κειμένων, Άρτος Ζωής, Αθήνα 2000, σελ. 157.
44. “The Christian concept of a spiritual soul created by God and infused into the body at conception to make man a living whole is the fruit of a long development in Christian philosophy. Only with Origen in the East and St. Augustine in the West was the soul established as a spiritual substance and a philosophical concept formed of its nature.”—I.C. Brady, “Human Soul”, The New Catholic Encyclopedia (2η έκδ.), Gale, 2003, τόμ. 13, σελ. 339.
45. Αναφερόμενος στη διαφορά Ορθόδοξης και Ρωμαιοκαθολικής θεολογίας—όχι στα ζητήματα του Ωριγένη—ο ακαδημαϊκός Ιωάννης Ρωμανίδης έγραψε: «Ο Ορθόδοξος θεολόγος δεν είναι υποχρεωμένος να προτείνη την ύπαρξι μιας Φραγκικής ψυχής, «αλά Πλάτωνα» δηλαδή, επειδή οι Φράγκοι ακολούθησαν τον Πλάτωνα στο περί ψυχής θέμα. Διότι οι Πατέρες δεν ακολούθησαν τον Πλάτωνα στα θέματα αυτά». (Πατερική θεολογία, Εκδόσεις Παρακαταθήκη, 2004.) Η δήλωση αυτή του Ρωμανίδη προφανώς είναι ακραία. Είναι αλήθεια ότι ο Αυγουστίνος, που εκείνη την εποχή ήταν μέλος της ενωμένης Εκκλησίας, ακολούθησε μια αρκετά φιλοσοφικότερη μέθοδο στην ανάπτυξη των θέσεών του, γενόμενος πρόδρομος του ρωμαιοκαθολικού σχολαστικισμού. Ωστόσο, και ο μυστικισμός της Ανατολής επίσης σχετιζόταν με τον Πλατωνισμό και τον Νεοπλατωνισμό, ως η άλλη πλευρά του ίδιου νομίσματος, και οι σαφείς δηλώσεις των Πατέρων αποδεικνύουν τα πλατωνικά ή, γενικότερα, ελληνικά δάνεια, όπως θα δούμε σε μελλοντικό άρθρο. Την αβάσιμη, κατά την ευρεία πλειονότητα των επιστημόνων, άποψη του Ρωμανίδη περί μη επιρροής του Πλάτωνος στους Ορθόδοξους Πατέρες έχουν υιοθετήσει, φυσικά, οι θιασώτες του αντιαιρετικού αγώνα. Βλ. Μανόλης Καλομοίρης, «Αθανασία της ψυχής: επιρροή του πλατωνισμού;» όπου ο συγγραφέας αδυνατεί να αντιληφθεί τη διαφορά ανάμεσα στη μη ταύτιση και τη μη επιρροή.
46. «Η ιδέα της αθανασίας της ψυχής, αν και δεν είναι χριστιανικής προελεύσεως, πέρασε μέσα στην παράδοση της Εκκλησίας μας, διαποτίζοντας και αυτήν την υμνογραφία μας. Κανείς δεν μπορεί να την αρνηθεί, χωρίς να βρεθεί έξω από το κλίμα της ίδιας της λατρείας της Εκκλησίας. […] Η Εκκλησία δεν δέχθηκε την πλατωνική αυτή ιδέα χωρίς όρους και προϋποθέσεις. Οι προϋποθέσεις αυτές περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων τρία βασικά πράγματα. Το ένα είναι ότι οι ψυχές δεν είναι αιώνιες, αλλά κτιστές. Το άλλο ότι η ψυχή επ’ ουδενί λόγω πρέπει να ταυτισθεί με τον άνθρωπο (η ψυχή του ανθρώπου δεν είναι ο άνθρωπος). Άλλο ψυχή και άλλο άνθρωπος, ο οποίος είναι ψυχοσωματική οντότητα. Και το τρίτο (το σπουδαιότατο) είναι ότι η αθανασία του ανθρώπου δεν στηρίζεται στην αθανασία της ψυχής, αλλά στην Ανάσταση του Χριστού και στην μελλοντική ανάσταση των σωμάτων».—Σύναξη, τεύχος 6, σελ. 81, 82.
47. Ορθόδοξη ψυχοθεραπεία, Ιερά Μονή Γενεθλίου της Θεοτόκου, 2004.
48. Geddes MacGregor, «Soul», The Encyclopedia of Religion (2η έκδ.), Thomson Gale, 2005, τόμ. 11, σελ. 8564.
49. Σπύρος Κ. Τσιτσίγκος, Η ψυχή του ανθρώπου κατά τον Ιερό Χρυσόστομο, Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, 2000, σελ. 42, 43.
50. Kaufmann Kohler, «Immortality of the Soul», The Jewish Encyclopedia, 1906.
51. Lynne Rudder Baker, The Oxford Handbook of Philosophy of Religion, Oxford University Press, 2005, σελ. 367.
52. «Soul», Encyclopedia Britannica 2006. Ηλεκτρονική έκδοση.
53. Richard Swinburne, Routledge Encyclopedia of Philosophy, Ηλεκτρονική έκδοση 1.0, Routlege, 1998.
54. John A. Saliba, «Soul», Encyclopedia Encarta, 2009.
55. Jaroslav Pelikan, The Christian Tradition. A History of the Development of Doctrine, University of Chicago Press, 1971, τόμ. 1, σελ. 51.
56. Γ.Σ. Φουντουλάκης, Η ουσία και η αθανασία της ψυχής κατά τους αρχαίους φιλόσοφους και τους Πατέρες της Εκκλησίας, Επτάλοφος, 2007, σελ. 112, 113.
57. Thorleif Boman, Hebrew Thought Compared with Greek, W.W. Norton & Company, 1970, c1954, σελ. 18.
58. Βλέπε Norman T. Burns, Christian Mortalism from Tyndale to Milton, Harvard University Press, 1972.
59. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, Θέματα Ορθοδόξου θεολογίας, Άρτος Ζωής, 1989, c1973, σελ. 91-93.
60. Βλ. http://www.harvestherald.com/grewindex.htm
(Τελευταία ενημέρωση στις 3 Αυγούστου 2010.)
ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ 
Καλέ μου φίλε
[Διαγραφή ειρωνικών σχολίων]
Και γράφει π.χ. ο Ζηζιούλας (το διάβασα εκεί απ’ όπου εσύ πήρες μόνο αυτό που σε βόλεψε):
«Αυτό σημαίνει ότι η Αποστολική εμπειρία που καταγράφεται στη Βίβλο αποτελεί το πρώτο δόγμα, το οποίο ερμηνεύουν τα άλλα δόγματα. Δεν μπορεί συνεπώς, ΚΑΝΕΝΑ δόγμα να προσκρούει σ’ αυτή την εμπειρία, αλλά να την ερμηνεύει μόνο. Η αποστολική εμπειρία και παράδοση είναι αποφασιστικής σημασίας για το δόγμα.»
Σύμφωνα με τα όσα γράφεις δηλ., οι Απόστολοι και η Βίβλος, ζύμφωνα με τον Ζηζιούλα είναι πλατωνιστές!
[Διαγραφή ειρωνικών σχολίων]
Αγαπητέ «revealmti»,
Στο διαδίκτυο υπάρχουν πολλοί ιστότοποι όπου ο καθένας λέει ό,τι θέλει αβίαστα, ανέξοδα και υφίστανται πολλά ιστολόγια όπου βασιλεύει η ειρωνεία και οι προσωπικές επιθέσεις αλλά όχι το επιχείρημα και η πληροφορία.
Επιθυμώ σφόδρα να αποτρέψω να συμβεί αυτό στο δικό μου ιστολόγιο, αφενός επειδή δεν θέλω ο εξαιρετικά λιγοστός και πολύτιμος χρόνος μου να αναλώνεται σε άσκοπες συζητήσεις και αφετέρου επειδή δεν θέλω οι εντυπώσεις να επισκιάσουν την πληροφορία.
Ως εκ τούτου, προσπερνώ και διαγράφω τα άσχετα, εικοτολογικά και επιθετικά σχόλια που κάνατε και θα απαντήσω μόνο στο τμήμα του σχολίου που πράγματι σχετίζεται με το άρθρο μου.
Γράφετε λοιπόν ότι παρερμηνεύω τον Ζηζιούλα με βάση ένα απόσπασμα που παρουσιάστηκε στην ελληνική Wikipedia, στη συζήτηση του λήμματος του «Ιουδαιοχριστιανικού Πλατωνισμού».
Στη μεθοδολογία σας κάνετε, κατά την άποψή μου, μερικά σοβαρά λάθη.
Πρώτον, το απόσπασμα που επικαλείστε δεν προέρχεται από κανένα αυτόγραφο έργο του Ζηζιούλα, αλλά αποτελεί ψηφιοποίηση των σημειώσεων των φοιτητών του που αναρτήθηκαν σε μια ιστοσελίδα στο διαδίκτυο.
Απεναντίας, η δική μου πηγή προέρχεται από αυτόγραφο κείμενο του Ζηζιούλα σε επίσημο εκκλησιαστικό περιοδικό.
Επομένως, οι πηγές μας δεν έχουν καμία σχέση ως προς το κύρος της δημοσίευσής τους.
Δεύτερον, το απόσπασμα που χρησιμοποίησα εγώ είναι παρμένο από ένα κείμενο του Ζηζιούλα που ασχολείται συγκεκριμένα με το θέμα της ψυχής και της ανθρωπολογίας, ενώ το δικό σας απόσπασμα (των σημειώσεων των φοιτητών του) αφορά ένα άσχετο θέμα.
Επομένως, ακόμη και αν δεχόμασταν ότι ο Ζηζιούλας έχει εγκρίνει και ελέγξει λέξη προς λέξη τα περιεχόμενα των εν λόγω σημειώσεων των φοιτητών του, εφόσον εκεί δεν γίνεται αναφορά στο θέμα της ψυχής, το να χρησιμοποιήσετε ένα τέτοιο απόσπασμα δεν αποτελεί στοιχείο ως προς το τι όντως ο Ζηζιούλας πιστεύει για την προέλευση της δοξασίας της αθανασίας της ψυχής αλλά αποτελεί την προσωπική σας ερμηνεία και εικασία για το τι πιθανόν να πιστεύει ο Ζηζιούλας περί της αθανασίας της ψυχής.
Και τρίτον, για να μην περιπλέκουμε τα απλά πράγματα, αφού ισχυρίζεστε ότι παρερμηνεύω τα λεγόμενα του Ζηζιούλα, σας καλώ εσείς να μας εξηγήσετε τι εννοούσε ο Ζηζιούλας όταν έγραφε ότι η δοξασία της αθανασίας της ψυχής «δεν είναι χριστιανικής προελεύσεως» αλλά «πλατωνική ιδέα».
Θα χαιρόμουν να μας το εξηγούσατε αυτό.
[παρά το επιθετικό ύφος, εγκρίθηκε κατ’ εξαίρεσιν]
Εννοεί ότι λεκτικά – εξωτερικά – επιφανειακά, υπήρχαν τέτοιες ιδέες, αλλά φυσικά όχι όπως τις δίδαξε η ΚΔ.
Γιατί η ΚΔ μίλησε και για χρήση νερού, αλλά όχι για καθάρσεις εσσαϊκές, και για δείπνο, αλλά όχι μιθραϊκό ή διονυσιακό, και για Θεό, αλλά όχι για τον Δία, και για σωτήρα αλλά όχι για Αυτοκράτορα, και για σάρκα και για πνεύμα κ.λπ.
(ελπίζω βέβαια να μην μου πεις ότι στην Αγία Γραφή δεν αναφέρεται η αθανασία της ψυχής. Θέλω να πιστεύω ότι γνωρίζεις πόσες απαντήσεις, σε πόσες σελίδες, σε πόσα βιβλία, με πόσα εδάφια, υπάρχουν για τον θνητοψυχισμό, τη λατρεμένη διδασκαλία του Δημόκριτου και του Επίκουρου…).
Μην λέμε λοιπόν όλο τα ίδια. Οι συζητήσεις της ΒΠ είναι γεμάτες με τα «επιχειρήματά» σου και της Σκοπιάς, οπότε θα έχεις δει και τις απαντήσεις που έγραψαν οι ορθόδοξοι.
Ψυχή κτίσμα και όχι αθάνατη αφ’ εαυτής, δεν είπε ο Πλάτωνας. Ο Πλάτωνας ούτε καν για δημιουργία μίλησε. Και ειδικά η ψυχή για εκείνον είναι άκτιστη. Τι σχέση έχει η Ορθοδοξία με τις απόψεις του Πλάτωνα, όταν αναίρεσε όλο αυτό το κοσμοείδωλο, κανείς δεν ξέρει. Το κολπάκι στο οποίο γενικώς πατάτε, είναι να βρείτε κάποια έκφραση που να φαίνεται βολική. Ο Ζηζιούλας έχει τέτοιες, αλλά έχει και άλλες, όπως θα δεις παρακάτω.
Γιατί η Ορθοδοξία μιλάει για ψυχή αθάνατη όχι αφ΄ εαυτής που είναι η παρερμηνεία της Σκοπιάς, αλλά επειδή το θέλει ο Θεός. Αν είχες διαβάσει προσεκτικά θα έβλεπες ότι και ο Ζηζιούλας που επικαλείσαι το γράφει στο «Ελληνισμός και χριστιανισμός – Η συνάντηση των δύο κόσμων»:
«Έτσι αναγνωρίζει στους στωϊκούς ότι είναι σπουδαία η ηθική διδασκαλία τους, αλλά ότι οι υλιστικές, πανθεϊστικές και μοιρολαιρικές αντιλήψεις τους είναι απαράδεκτες. Το ίδιο θεωρεί σφαλερή τη διδασκαλία του Πλατωνισμού ότι η ψυχή είναι αθάνατη από τη φύση της και όχι από τον θεό, και ότι μπορεί να μεταβή σε άλλα σώματα. Αλλά και πολλά άλλα σημεία της διδασκαλίας του Ιουστίνου είναι σύμφωνα με τον Χριστιανισμό.»
Άρα, ο Ζηζιούλας μας λέει ΟΧΙ ΜΟΝΟ ότι η κατα χάρη αθανασία της ψυχής είναι ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΤΑΤΗ, αλλά ΕΠΙΣΗΣ, ότι ο χριστιανισμός θεωρεί ΛΑΘΟΣ τον Πλάτωνα! Και συ μας λες τους δικούς σου αυτοσχεδιασμούς και ερμηνείες. Οπότε θα πρέπει να προηγείται το διάβασμα και μετά το γράψιμο.
Αυτό και άλλα πολλά, δείχνει ότι οι δύο διδασκαλίες είναι η μέρα με τη νύχτα.
Και να προσθέσω, εφόσον δέχεσαι τις σημειώσεις του Ζηζιούλα, εκείνος είπε:
«Δεν μπορεί συνεπώς, ΚΑΝΕΝΑ δόγμα να προσκρούει σ’ αυτή την εμπειρία».
Ούτε «μερικά», ούτε «λίγα», ούτε «κάποια». Είπε ΚΑΝΕΝΑ και δεν αναφέρθηκε σε ΚΑΝΕΝΑ θέμα, αλλά μίλησε συνολικά.
Επίσης η συνολική τοποθέτηση του Ζηζιούλα στο θέμα αυτό είναι:
«Η ελληνική σκέψη περνάει από μια δημιουργική συνάντηση με τον Χριστιανισμό και εκεί υφίσταται βασικές μεταμορφώσεις, που ενώ δεν εξαφανίζουν την ελληνικότητα της την κάνουν όμως να αλλάξη προσανατολισμό, να αποκτήση σχοιχεία που δεν τα είχε προηγούμενως.»
Και ακόμη χειρότερα, γράφει ο Ζηζιούλας:
«Έτσι η πρώτη Εκκλησία επιδίδεται σε έναν τιτάνιο αγώνα…να κάμη το πρόσωπο του Ιησού Χριστού κατανοητό ή μάλλον απαραίτητο στον κόσμο των Ελλήνων, τόσο διανοητικά και φιλοσοφικά όσο καί υπαρξιακά και σωτηριολογικά. Αυτό έπρεπε να γίνη μέ τήν πρόσληψη τίτλων καί εικόνων άπό τό ελληνιστικό περιβάλλον καί τη μετουσίωση τους σε Χριστολογία, χωρίς όμως να περιπέση η Χριστολογία σε μιά μορφή ελληνικής μυθολογίας. Το επίτευγμα αυτό [(ΚΡΑΤΗΘΕΙΤΕ ΠΑΡΑΚΑΛΩ)]…ΜΑΡΤΥΡΕΙΤΑΙ, ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΚΑΙΝΗΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ σε εκείνα κυρίως που ανάγονται στα χρόνια της ΟΡΙΣΤΙΚΗΣ ΠΙΑ ΣΥΝΔΕΣΕΩΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ με τον ΕΛΛΗΝΙΣΜΟ» (!!!!!)
Κείμενα της ΚΔ που συνδέθηκαν ΟΡΙΣΤΙΚΑ με τον ΕΛΛΗΝΙΣΜΟ; Και επικαλείσαι τον Ζηζιούλα; Ή μήπως τώρα βλέπεις πιο καθαρά τι εννοεί ο Ζηζιούλας;
ΥΓ
Μην φοβάσαι, δεν πρόκειται να ξαναενοχλήσω, έχω σοβαρότερα πράγματα να κάνω. Απλά ξαναλέω ότι είναι τίμιο να πεις ότι είσαι ΜτΙ και όχι αυτές τις ουδετερολογίες. Γιατί αν σε ρωτήσω ποιο είναι το σχήμα του Σταυρού του Ιησού, και αν οφείλω να τον τιμώ, μάλλον θα αναγκαστείς είτε να παραδεχτείς ότι είσαι φίλος της διδασκαλίας της Σκοπιάς λέγοντας ότι ήταν παλούκι, ή δεν θα απαντήσεις καθόλου. Το ίδιο και στο αν ο Χριστός είναι θεός, για το αν ο Άρειος ήταν σαφώς επηρεασμένος από την ειδωλολατρική φιλοσοφία, για το πότε έγινε η καταστροφή της ιερουσαλήμ από τον Ναβουχοδονόσορα και ένα σωρό άλλα.. Προσωπικά δεν θα ντρεπόμουν να γράψω «Χριστιανός Ορθόδοξος» στο ιστολόγιό μου.
Και ασφαλώς ο χρόνος ο δικός μου είναι εξίσου πολύτιμος και να είσαι βέβαιος ότι δεν θα ήθελες να στον αφιερώσω…
Να’ σαι καλά.
ξανά-ΥΓ
Ελπίζω τις παραθέσεις του Ζηζιούλα να μην τις θεωρείς «ειρωνικά σχόλια» και να τις σβήσεις…
Αγαπητέ «revealmti»,
Παρ’ ότι έχω εξηγήσει καθαρά τις προθέσεις μου για το είδος και το επίπεδο των σχολίων στο δικό μου ιστολόγιο, φοβάμαι ότι δεν με λάβατε και πολύ υπόψη, αν και οφείλω να ομολογήσω ότι το τελευταίο σας μήνυμα ήταν σαφώς καλύτερο από το προηγούμενο.
Έτσι, αποφάσισα να αναρτήσω το μήνυμά σας για να δώσω κάποιες εξηγήσεις, ελπίζω, μια και καλή.
Θα ξεκινήσω από την εμμονή σας με τα «επιχειρήματα της Σκοπιάς». Όπως γράφω στην ανάρτηση για τον σκοπό ύπαρξης του ιστολογίου: «Τέλος, είναι κατάλληλο να επισημάνω ότι το παρόν ιστολόγιο, φυσικά, ούτε εκπροσωπεί ούτε σχετίζεται με κάποια θρησκευτική ομάδα. Αποτελεί αποκλειστικά μια προσωπική κατάθεση σκέψεων και πληροφοριών, και η επιστημονική βιβλιογραφία που χρησιμοποιείται προέρχεται από συγγραφείς διαφόρων πεποιθήσεων».
Αυτό που γράφω το εννοώ. Τώρα αν εσείς θέλετε πιστοποιητικό θρησκευτικών φρονημάτων…
Αλλά αυτό που μου κάνει περισσότερη εντύπωση είναι που δεν παρατηρήσατε ότι από τις 57 υποσημειώσεις που αναφέρουν τις πηγές μου, ούτε μία δεν σχετίζεται με τη Σκοπιά. Δεν έχετε αντιληφθεί μάλλον ότι το πρόβλημά σας εδώ δεν είναι η Σκοπιά, αλλά τα πανεπιστήμια της Οξφόρδης, του Σικάγο, του Χάρβαρντ, επίσης η Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια, η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαίδεια, η Εγκυκλοπαίδεια της Θρησκείας, η Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα, για να αναφέρω τις κύριες πηγές μου για το συγκεκριμένο άρθρο, όπως επίσης απέναντί σας έχετε και τον Ζηζιούλα και την Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος (βλ. Τσιτσίγκος).
Διότι σίγουρα έχετε κάθε δικαίωμα να διαφωνείτε με όσα γράφονται εδώ, και όπως είδατε αναφέρθηκα και στον αντίλογο του Ρωμανίδη έχοντας σύνδεσμο στο βιβλίο του, όπως επίσης έδωσα σύνδεσμο και για τις απόψεις του Καλομοίρη, που ταυτίζονται με τις δικές σας, αλλά θα πρέπει να ξέρετε κιόλας με ποιον διαφωνείτε, και φυσικά, αν είστε ειλικρινείς, να το αναγνωρίζετε αυτό.
Ναι, τα λόγια σας δείχνουν ότι δεν συνειδητοποιείτε πως δεν διαφωνείτε εν προκειμένω με τη Σκοπιά αλλά με την ευρεία πλειονότητα των ειδικών ως προς τις βιβλικές σπουδές και την πατρολογία, περιλαμβανομένων Ιουδαίων, Καθολικών, Προτεσταντών και Ορθοδόξων.
Αν ήμουν στη θέση σας αυτό θα με προβλημάτιζε πάρα πολύ και, αν θα αποφάσιζα να προβάλω αντίλογο, θα το έκανα χρησιμοποιώντας πηγές ανάλογου κύρους. Αλήθεια μπορείτε να βρείτε τέτοιες πηγές που να υποστηρίζουν τις θέσεις σας; Επιτρέψτε μου να πω ότι εγώ, αν εξαιρέσουμε τον Ρωμανίδη και τον Μπρατσιώτη (στον οποίο θα αναφερθώ σε προσεχές κεφάλαιο), δεν έχω εντοπίσει άλλον (τον Αλεβιζόπουλο και τον Σωτηρόπουλο τους εξαιρώ γιατί δεν τους θεωρώ ανάλογου κύρους).
Στα προσεχή άρθρα θα δείτε και άλλα ονόματα γνωστών Ορθοδόξων καθηγητών θεολογίας να υποστηρίζουν αυτό που εσείς καλείτε «απόψεις και επιχειρήματα της Σκοπιάς». Αν εσείς, από την άλλη μεριά, έχετε συγγραφείς που να είναι γνώστες των βιβλικών γλωσσών και της ιστορίας της θρησκείας και αρνούνται την πλατωνική προέλευση της αθανασίας της ψυχής, θα χαρώ πολύ να μου τους παρουσιάσετε.
Όσο για την ίδια την Αγία Γραφή, έχετε και πάλι κάθε δικαίωμα να θεωρείτε ότι υπάρχουν δεκάδες, εκατοντάδες ή και χιλιάδες εδάφια που υποστηρίζουν την αθανασία της ψυχής. Όσο για μένα, έχοντας μελετήσει μία προς μία τις 900 περίπου περιπτώσεις που εμφανίζεται η «ψύχη» στη Βίβλο (νέφες στα Εβραϊκά), τις 100 περίπου που απαντά η λέξη άδης (σεόλ στα Εβραϊκά) καθώς και άλλους συναφείς όρους, επιτρέψτε μου να πω ότι δεν συμμερίζομαι την άποψή σας, όπως και πολλοί επιστήμονες που είναι ειδικοί στο θέμα. Αν έχετε την υπομονή, θα έχετε τη δυνατότητα στα προσεχή άρθρα που θα δημοσιεύσω να παρακολουθήσετε μια ενδελεχή ανάλυση της βιβλικής ανθρωπολογίας και ψυχολογίας και την αποσαφήνιση των όσων σημείων συνήθως χρησιμοποιούν τα άτομα της αντίθετης άποψης. Το μόνο που θα σας πω για την ώρα, έτσι σαν «ορντέβρ», είναι ότι καθαυτή η λέξη «αθανασία» απαντά τρεις μόνο φορές στην Καινή Διαθήκη, μία για τον Χριστό και άλλες δύο για ανθρώπους που τη λαμβάνουν ως δωρεά με βάση τη θυσία του Χριστού, εφόσον πρώτα έχουν αποδειχθεί πιστοί χριστιανοί μέχρι θανάτου. Σε καμία από αυτές τις περιπτώσεις δεν συνδέεται με την αθανασία η «ψυχή» ως όρος ή ως έννοια. Όσο για τη μετάβαση των αναγεννημένων χριστιανών στον ουρανό, αυτή συνδέεται πάντα με την ανάστασή τους με πνευματικά σώματα και ποτέ με κάποια δήθεν άυλη ουσία που έχουν εγγενώς μέσα τους.
Να περάσω τώρα σε ένα άλλο ζήτημα. Όπως κάνει ο Καλομοίρης, έτσι και εσείς έχετε την εσφαλμένη εντύπωση ότι η μη ταύτιση της πλατωνικής «ψυχής» με την πατερική «ψυχή» σημαίνει μη επιρροή. Συγχωρέστε με που θα πω ότι αυτή η συλλογιστική είναι παιδαριώδης και αντανακλά άγνοια συνδυασμένη με προκατάληψη.
Η κάθε φιλοσοφική σχολή στην Ελλάδα, όπως θα δείτε στο επόμενο κεφάλαιο, είχε τη δική της θέση περί ψυχής. Άλλοι τη θεωρούσαν θνητή, άλλοι αθάνατη, άλλοι υλική, άλλοι άυλη κ.ο.κ. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχε αλληλεπίδραση ή ιστορική σχέση μεταξύ αυτών των απόψεων.
Ακόμα και στον ίδιο τον πλατωνισμό, η έννοια της ψυχής αποκτά διαφορετική διάσταση από εποχή σε εποχή. Η «ψυχή» του Πλάτωνα δεν ταυτίζεται με την «ψυχή» του Πλωτίνου, αλλά αν κάποιος διατράνωνε ότι ο Πλωτίνος δεν υιοθέτησε πλατωνικές ιδέες, θα ακουγόταν γελοίος. Στην πραγματικότητα, και μέσα στα ίδια τα έργα του Πλάτωνα δεν υπάρχει συνέπεια ως προς τη φύση της ψυχής.
Το να πεισθεί κάποιος ότι απλώς και μόνο το γενητό της πατερικής ψυχής την κάνει να διαφοροποιείται από την αγένητη πλατωνική ψυχή εκατό τοις εκατό θα μπορούσε ίσως να συμβεί αν δεν γνώριζε σφαιρικά τόσο την πλατωνική όσο και την βιβλική ανθρωπολογία. Διότι μπορεί εσείς να εντυπωσιάζεστε από τις διαφορές που έχει η πλατωνική με την πατερική «ψυχή», αλλά θα εντυπωσιαστείτε ακόμη περισσότερο αν δείτε τη διαφορά της πατερικής ψυχής από τη βιβλική «ψυχή»!
Επειδή όταν το Ορθόδοξο δόγμα μιλά για «ψυχή» («ουσία αόρατος, νοερά, λογική κλ.π.»), δεν αναφέρεται απλώς σε μία λέξη τεσσάρων γραμμάτων που συναντούμε στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα και στην Καινή Διαθήκη, αλλά δηλώνει μία αόρατη δύναμη που αποτελεί έδρα της προσωπικότητας και χρησιμοποιεί το σώμα ως μέσον έκφρασης. Ε λοιπόν, αυτή η έννοια της αόρατης δύναμης που κυβερνά το σώμα είναι παντελώς ανύπαρκτη στη Βίβλο. Δεν αποτελεί παρά μία «επιστημονική» για την εποχή εξήγηση των Ελλήνων για τις ιδιότητες των έμβιων όντων.
Αν δεν μπορείτε να αντιληφθείτε σε τι αναφέρομαι, θα παρουσιάσω λεπτομέρειες στα επόμενα άρθρα μου.
Ας προχωρήσω τώρα στο θέμα του Ζηζιούλα, που είναι και το μόνο σχετικό του παρόντος άρθρου. Αντιλαμβάνομαι σε έναν βαθμό την ενόχλησή σας από το γεγονός ότι αυτός ο γνωστός ακαδημαϊκός και κληρικός έχει μία διαφορετική άποψη από εσάς. Και φοβάμαι ότι στην προσπάθειά σας να διαψεύσετε αυτή τη διαφορετικότητα, πείθετε τον εαυτό σας ότι εγώ παραποίησα τα λεγόμενά του.
Σας ρώτησα ευθέως να μας εξηγήσετε πώς παραποίησα τα λεγόμενά του όταν τα παραθέτω κατά λέξη, δίνοντας μάλιστα και σύνδεσμο όπου αποκαλύπτεται όλη η ροή της σκέψης του, και σας κάλεσα να δώσετε εσείς την εκδοχή σας στα απλά και σαφή λόγια του ότι η αθανασία της ψυχής «δεν είναι χριστιανικής προέλευσης» αλλά «πλατωνική ιδέα».
Ήμουν πολύ περίεργος να δω τι θα απαντούσατε γιατί προσωπικά δεν θεωρώ ότι τα λόγια του επιδέχονται ερμηνεία, γιατί μιλούν από μόνα τους.
Η απάντησή σας ήταν η εξής: «Εννοεί ότι λεκτικά – εξωτερικά – επιφανειακά, υπήρχαν τέτοιες ιδέες, αλλά φυσικά όχι όπως τις δίδαξε η ΚΔ.»
Ειλικρινά απορώ με την απάντησή σας. Ο Ζηζιούλας πουθενά στα συμφραζόμενα δεν μιλά για λέξεις και όρους, αλλά μιλά για «πλατωνική ΙΔΕΑ». Αυτό που υιοθέτησε η πατρολογία ήταν η έννοια της ψυχής, όχι απλώς η λέξη. Η λέξη προϋπήρχε του Πλάτωνος επί πολλούς αιώνες, ενώ στην ελληνιστική περίοδο η στωϊκή και η επικούρεια χρήση της λέξης ήταν οι πιο διαδεδομένες. Αλλά ειδικά η πλατωνική «ψυχή» είναι αυτή που με ορισμένες σημαντικές διαφοροποιήσεις υιοθετείται από τους Πατέρες της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Γι’ αυτό και ο Ζηζιούλας λέει: «Η Εκκλησία δεν δέχθηκε την πλατωνική αυτή ιδέα χωρίς όρους και προϋποθέσεις». Αν ο Ζηζιούλας μιλούσε απλώς για δανεισμό κάποιων εξωτερικών στοιχείων, δεν θα χρειαζόταν να τονίσει ότι αυτό έγινε με κάποιες προϋποθέσεις. Επειδή ακριβώς μιλάει για έναν ολόκληρο τρόπο αντίληψης, γι’ αυτό και επισημαίνει τις διαφοροποιήσεις. Και εγώ στο άρθρο μου, όπως είδατε, το αναφέρω αυτό με εντιμότητα. Εσείς όμως, αν τελικά έχετε γνώση του θέματος, έχετε την εντιμότητα να παραδεχτείτε ότι, παρά αυτές τις διαφοροποιήσεις, υπάρχει ένα αρχικό πλατωνικό δάνειο, όπως κάνει ο Ζηζιούλας; Ή αν τελικά νομίζετε ότι η άποψή σας είναι τεκμηριωμένη, έχετε την εντιμότητα να πείτε ότι διαφωνείτε με τον Ζηζιούλα σε αυτό το θέμα;
Τώρα, για να αναιρέσετε αυτό που είπα, παραθέσατε λόγια του Ζηζιούλα από άλλα έργα του, αλλά και εκεί υποπέσατε σε ορισμένα σοβαρά σφάλματα.
Πρώτον, δεν δώσατε ακριβή στοιχεία για τα παραθέματα που χρησιμοποιήσατε, όπως αριθμό σελίδας. Αυτό όχι απλώς αποτελεί έλλειψη ενδιαφέροντος για τους αναγνώστες σας οι οποίοι θα θελήσουν να εξετάσουν τις πηγές σας, αλλά επίσης δημιουργεί ισχυρές υποψίες ότι δεν έχετε στη διάθεσή σας τα έργα του Ζηζιούλα που αναφέρατε και προφανώς κάνετε copy-paste από άλλες ιστοσελίδες. Αν ισχύει το δεύτερο, κάτι τέτοιο θα αποκάλυπτε ρηχότητα στην έρευνά σας και, το χειρότερο, μεγάλη προκατάληψη και επιπολαιότητα, καθότι απέναντί μου χρησιμοποιήσατε επιθετικό και ειρωνικό ύφος για θέματα για τα οποία η γνώση σας είναι κάτι λιγότερο από επιφανειακή.
Τα αποσπάσματα λοιπόν που χρησιμοποιήσατε μπορούν να εντοπιστούν σε δύο ιστοσελίδες:
http://el.wikipedia.org/wiki/Συζήτηση:Ιουδαιοχριστιανικός_πλατωνισμός
http://orthodox-world.pblogs.gr/tags/kaini-diathiki-gr.html
Ειλικρινά δαπάνησα παραπάνω από μία ώρα πάνω από το βιβλίο του Ζηζιούλα ώστε να βρω τις πηγές των παραθεμάτων. Τελικά, τις βρήκα, και τι ανακάλυψα; Είναι ενδιαφέρον να το μοιραστώ μαζί σας…
Το πρώτο απόσπασμα δεν αφορά τάχα την άποψη της Ορθόδοξης Εκκλησίας για την ψυχή ούτε την άποψη του ιδίου του συγγραφέα για την ψυχή, αλλά αφορά συγκεκριμένα την άποψη του Ιουστίνου του Μάρτυρα. Προσέξτε τι γράφει μεταξύ άλλων ο Ζηζιούλας στις σελίδες 165-167:
«Απ’ όλους του χριστιανούς θεολόγους της εποχής [150 μ.Χ.] εκείνης ο πιο θετικός ως προς τη δυνατότητα εναρμονισμού της ελληνικής φιλοσοφίας και του Χριστιανισμού είναι ο Ιουστίνος. […] Το ίδιο θεωρεί σφαλερή τη διδασκαλία του Πλατωνισμού ότι η ψυχή είναι αθάνατη από τη φύση της και όχι από τον Θεό, και ότι μπορεί να μεταβή σε άλλα σώματα. […] Οι ομοιότητες που βρίσκει μεταξύ Πλατωνισμού και Χριστιανισμού ο Ιουστίνος είναι τόσο πολλές, ώστε η μετάβαση από τον Πλατωνισμό στον Χριστιανισμό να μην έχη γι’ αυτόν τίποτα το επανασταστικό –είναι το πιο φυσικό πράγμα στον κόσμο. Έτσι τονίζει ιδιαίτερα τη διδασκαλία του Πλάτωνος ότι ο Θεός είναι πάνω από τον χώρο και τον χρόνο, απαθής, αμετάβλητος, ασώματος και χωρίς όνομα. Ακόμη και τη διδασκαλία του Πλάτωνος για τη δημιουργία του κόσμου στον «Τίμαιο» την βρίσκει σωστή και χρησιμοποιεί πολλές φορές φράσεις που υπονοούν ότι ο Θεός στη δημιουργία του κόσμου χρησιμοποίησε ύλη που προϋπήρχε […]. Δέχεται επίσης ως σωστή την ιδέα του Πλάτωνος ότι η ψυχή είναι “συγγενής” με τον Θεό, είναι δηλαδή δεμένη οντολογικά μαζί του. Ο Ιουστίνος […] προσπαθεί να δικαιολογήσει αυτές τις ομοιότητες. Αυτό το κάνει με δύο τρόπους. Από το ένα μέρος προσφέρει μια ιστορική εξήγηση αναπτύσσοντας τη θεωρία (γνωστή, όπως είδαμε, ήδη στην εποχή του ελληνιστικού Ιουδαϊσμού) ότι οι Έλληνες φιλόσοφοι δανείσθηκαν τη διδασκαλία τους από τον Μωυσή και την Παλαιά Διαθήκη. Από το άλλο μέρος δίνει μια φιλοσοφική εξήγηση χρησιμοποιώντας τη θεωρία περί Λόγου. […] Αυτός ο σπερματικός λόγος […] εξηγεί γιατί κατόρθωσαν οι Έλληνες φιλόσοφοι να βρουν την αλήθεια πριν ακόμη έλθει ο Χριστός στον κόσμο. […] Έτσι η θεολογία υποτάσσεται ουσιαστικά στη φιλοσοφία και η έννοια του Θεού εξαρτάται πια από την αντίληψη που έχει κανείς για τον κόσμο».
Αν ξαναδείτε, λοιπόν, τι έγραψα στο άρθρο μου, θα δείτε ότι, σε αυτό το θέμα, ουσιαστικά εγώ είμαι αυτός που συμφωνεί με τον Ζηζιούλα και όχι εσείς.
Θα προχωρήσω πιο συνοπτικά στα άλλα δύο παραθέματα που χρησιμοποιήσατε:
«Η ελληνική σκέψη περνάει από μια δημιουργική συνάντηση με τον Χριστιανισμό και εκεί υφίσταται βασικές μεταμορφώσεις, που ενώ δεν εξαφανίζουν την ελληνικότητα της την κάνουν όμως να αλλάξη προσανατολισμό, να αποκτήση σχοιχεία που δεν τα είχε προηγούμενως».
Αυτό είναι από τη σελίδα 111. Αν κανείς διαβάσει τα συμφραζόμενα, το σημείο δεν έχει καμία σχέση με την αθανασία της ψυχής, άρα εντελώς άτοπα χρησιμοποιείται ως επεξήγηση της δήλωσης του Ζηζιούλα ότι η αθανασία της ψυχής είναι «πλατωνικής προέλευσης».
Το επόμενο παράθεμα που χρησιμοποιείσατε είναι το εξής:
“Έτσι η πρώτη Εκκλησία επιδίδεται σε έναν τιτάνιο αγώνα…να κάμη το πρόσωπο του Ιησού Χριστού κατανοητό ή μάλλον απαραίτητο στον κόσμο των Ελλήνων, τόσο διανοητικά και φιλοσοφικά όσο καί υπαρξιακά και σωτηριολογικά. Αυτό έπρεπε να γίνη μέ τήν πρόσληψη τίτλων καί εικόνων άπό τό ελληνιστικό περιβάλλον καί τη μετουσίωση τους σε Χριστολογία, χωρίς όμως να περιπέση η Χριστολογία σε μιά μορφή ελληνικής μυθολογίας. Το επίτευγμα αυτό [(ΚΡΑΤΗΘΕΙΤΕ ΠΑΡΑΚΑΛΩ)]…ΜΑΡΤΥΡΕΙΤΑΙ, ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΚΑΙΝΗΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ σε εκείνα κυρίως που ανάγονται στα χρόνια της ΟΡΙΣΤΙΚΗΣ ΠΙΑ ΣΥΝΔΕΣΕΩΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ με τον ΕΛΛΗΝΙΣΜΟ” (!!!!!)
Αυτό βρίσκεται στη σελίδα 105. Και πάλι δεν έχει καμία σχέση με την αθανασία της ψυχής αλλά αφορά τη χριστολογία.
Οπότε κύριε, “revealmti”, θα σας παρακαλέσω την επόμενη φορά που θα στείλετε σχόλιο στο δικό μου ιστολόγιο, αυτό να αφορά συγκεκριμένα το άρθρο, να μην έχει καμία ειρωνεία ή επίθεση στο πρόσωπό μου και να είναι καλά τεκμηριωμένο. Ιδίως αν προτίθεστε να διατυπώσετε κάποια ισχυρή άποψη, να φροντίσετε να δώσετε τις πηγές σας με ακρίβεια. Αν δεν τα διαθέτετε αυτά, ευχαρίστως να υποβάλετε κάποια ερώτηση ή και να αμφισβητήσετε με ευγενικό τρόπο, αλλά αναρτήσεις σαν τις προηγούμενες δεν πρόκειται να δεχθώ άλλη φορά.
κ. Φιλίστωρ,
απόλαυσα βαθύτατα τη μελέτη του πονήματός σας. Απέριττο και σαφές, διευκρινίζει ένα από τα δύσκολα θέματα προς συζήτηση. Έλεγξα τις πηγές που χρησιμοποιήσατε και έμεινα ικανοποιημένος με τη χρήση που τις κάνατε.
Θα είχε ενδιαφέρον για την προσπάθειά σας αυτή περί ψυχής να ρίξετε φως στην περίοδο της αναβίωσης του νεοπλατωνισμού στην καθ’ ημάς χριστιανική Ανατολή στις αρχές της 2ης χιλιετηρίδας.
Καλή συνέχεια στο έργο σας και θα παρακολουθώ με ενδιαφέρον την προσπάθειας σας, επιφυλασσόμενος του δικαιώματός μου να σχολιάζω κατά το δοκούν. Σας ευχαριστώ για το χώρο.
Καταπληκτικη δουλεια,συγχαρητηρια!
Ευχαριστώ για τα καλά λόγια. Ωστόσο, ομολογώ ότι το κείμενο δεν με ικανοποιεί πλήρως και έχει ανάγκη από ένα φινίρισμα που όλο λέω να κάνω και όλο αναβάλλω. Βλέπετε, τα παραθέματα είναι βασικό στοιχείο του για την ωφέλεια των «άπιστων Θωμάδων» και αυτό δυσχεραίνει τη δομή του, τη συνοχή και τη ροή του.
« ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς ᾿Αβραὰμ καὶ ὁ Θεὸς ᾿Ισαὰκ καὶ ὁ Θεὸς ᾿Ιακώβ;οὐκ ἔστιν ὁ Θεὸς Θεὸς νεκρῶν, ἀλλὰ ζώντων» Ματθαίος 22:32
Ο Αβραάμ, ο Ισαάκ και ο Ιακώβ, που έχουν πεθάνει εδώ και αιώνες και δεν έχουν ακόμη αναστηθεί, ονομάζονται από τον Ιησού ΖΩΝΤΕΣ ! Ο Θεός είναι Θεός ζώντων= υπαρκτών προσώπων όχι ανύπαρκτων.Δεν είπε ο Θεός «Εγώ ΗΜΟΥΝ ο Θεός του Αβραάμ»,αλλά «Εγώ ΕΙΜΑΙ ο Θεός του Αβραάμ»
« ἔκλαιον δὲ πάντες καὶ ἐκόπτοντο αὐτήν. ὁ δὲ εἶπε· μὴ κλαίετε·οὐκ ἀπέθανεν, ἀλλὰ καθεύδει. καὶ κατεγέλων αὐτοῦ, εἰδότες ὅτι ἀπέθανεν. αὐτὸς δὲ ἐκβαλὼν ἔξω πάνταςκαὶ κρατήσας τῆς χειρὸς αὐτῆς ἐφώνησε λέγων· ἡ παῖς, ἐγείρου. καὶ ἐπέστρεψε τὸ πνεῦμα αὐτῆς, καὶ ἀνέστη παραχρῆμα» Λουκάς 8:52-55
Ο Ιησούς λέγει ότι η νεκρή κοπέλα που σε λίγο θα επανέφερε στη ζωή ότι ΔΕΝ ΠΕΘΑΝΕ ! Πώς δεν πέθανε η νεκρή ;;; Ως ΑΘΑΝΑΤΗ ΨΥΧΗ δεν πέθανε. Μάλιστα ο Ιησούς Χριστός επαναφέρει στην ζωή την κοπέλα λέγοντάς της «ἡ παῖς, ἐγείρου» ! Ο Χριστός δεν ομίλησε στην νεκρή για λόγους θεατρινισμού. Ο Χριστός ομίλησε στην νεκρή γιατί αυτή υπήρχε ως αθάνατη ψυχή δεν είχε εμηδενιστεί με τον σωματικό θάνατο. Αν ο σωματικός θάνατος εκμηδένιζε την νεκρή κοπέλα, σε ποίον είπε ο Ιησούς την φράση «ἡ παῖς, ἐγείρου» ; Στο Μηδέν ; Ο Χριστός είναι σοβαρός. Δεν ομιλεί στο Μηδέν ! Να σοβαρευτούν και οι αρνητές της αθανασίας της ψυχής ! «καὶ ἐπέστρεψε τὸ πνεῦμα αὐτῆς». Από πού επέστρεψε; Πώς γίνεται να επιστρέψει κάτι που υποτίθεται οτι δεν υπάρχει;
« Θαρροῦντες οὖν πάντοτε καὶ εἰδότες ὅτι ἐνδημοῦντες ἐν τῷ σώματι ἐκδημοῦμεν ἀπὸ τοῦ Κυρίου· διὰ πίστεως γὰρ περιπατοῦμεν, οὐ διὰ εἴδους· – θαρροῦμεν δὲ καὶ εὐδοκοῦμεν μᾶλλονἐκδημῆσαι ἐκ τοῦ σώματος καὶ ἐνδημῆσαι πρὸς τὸν Κύριον. διὸ καὶ φιλοτιμούμεθα, εἴτε ἐνδημοῦντες εἴτε ἐκδημοῦντες, εὐάρεστοι αὐτῷ εἶναι.» Β Κορινθίους 5:6-9
Η ΕΚΔΗΜΙΑ από το σώμα με το θάνατο, σημαίνει ΕΝΔΗΜΙΑ προς τον Κύριο, όχι ανυπαρξία !
« ᾿Εμοὶ γὰρ τὸ ζῆν Χριστὸς καὶτὸ ἀποθανεῖν κέρδος. εἰ δὲ τὸ ζῆν ἐν σαρκί, τοῦτό μοι καρπὸς ἔργου, καὶ τί αἱρήσομαι οὐ γνωρίζω. συνέχομαι δὲ ἐκ τῶν δύο, τὴν ἐπιθυμίαν ἔχων εἰς τὸἀναλῦσαι καὶ σὺν Χριστῷ εἶναι· πολλῷ γὰρ μᾶλλον κρεῖσσον· τὸ δὲ ἐπιμένειν ἐν τῇ σαρκὶ ἀναγκαιότερον δι’ ὑμᾶς.» Φιληππισίους 1:21-24
Ο Απ. Παύλος ονομάζει τον θάνατό του «κέρδος» και «αναχώρηση» (αναλύω=αναχωρώ). Κάποιος που αναχωρεί από ένα μέρος υπάρχει σε άλλο μέρος δεν εκμηδενίζεται. Και αν μάλιστα είναι μαζί με τον Χριστό αυτό είναι «κέρδος» ! Μόνο ένα υπαρκτό πρόσωπο δύναται να έχει κέρδος όχι ένα ανύπαρκτο…
Ο Παύλος πιέζονταν από δύο επιθυμίες. Να αναχωρήσει από αυτήν τη ζωή και να είναι με τον Χριστό ή να παραμείνει για να διδάξει περισσότερο τους Χριστιανούς ;
«μὴ φοβηθῆτε ἀπὸ τῶν ἀποκτεννόντων τὸ σῶμα, καὶ μετὰ ταῦτα μὴ ἐχόντωνπερισσότερόν τι ποιῆσαι. ὑποδείξω δὲ ὑμῖν τίνα φοβηθῆτε· φοβήθητε τὸνμετὰ τὸ ἀποκτεῖναι ἔχοντα ἐξουσίαν ἐμβαλεῖν εἰς τὴν γέενναν·ναί, λέγω ὑμῖν, τοῦτον φοβήθητε.» Λουκάς 12:4-5
Σύμφωνα με τα λόγια του Χριστού μετά τον θάνατο υπάρχεικάτι περισσότερο που μπορεί να πάθει ο άνθρωπος. Να ριφθεί στην Γέεννα ! Αλλά αν ο θάνατος σημαίνει εκμηδένιση και ανυπαρξία του ανθρώπου, τότετι παραπάνω δύναται να πάθει κάποιος που δεν υπάρχει ;Τι θα ριφθεί στην Γέεννα ;
« οἶδε Κύριος εὐσεβεῖς ἐκ πειρασμοῦ ρύεσθαι, ἀδίκους δὲ εἰς ἡμέραν κρίσεωςκολαζομένους τηρεῖν» Β Πέτρου 2:9
Οι άδικοι δεν περιέρχονται σε ανυπαρξία μετά τον θάνατο όπως διδάσκουν οι αιρετικοί. Οι άδικοι κρατούνται και περιμένουν την ημέρα της Κρίσης ΚΟΛΑΖΟΜΕΝΟΙ= Βασανιζόμενοι. Μέχρι να αναστηθούν και τα σώματά τους για να τιμωρηθούν και αυτά όπως είναι δίκαιο.
Δεν λέγει η Γραφή ότι οι ασεβείς τηρούνται για την Ημέρα της Κρίσης Κολασμένοι (κλαδεμένοι – έχοντας στιγμιαία περιέλθει σε ανυπαρξία) αλλά ΚΟΛΑΖΟΜΕΝΟΙ (λέξη που φανερώνειδιάρκεια). Η εκμηδένιση είναι στιγμιαίο γεγονος. Ο ΒΑΣΑΝΙΣΜΟΣ όμως έχει διάρκεια ! Διαρκώς Κολάζονται οι άδικοι (Βασανίζονται) δεν «κλαδεύονται» διαρκώς, δεν εκμηδενίζονται διαρκώς. Η πράξη της εκμηδένισης δεν είναι γεγονός διαρκείας.
«μὴ φοβηθῆτε ἀπὸ τῶν ἀποκτεννόντων τὸ σῶμα, τὴν δὲ ψυχὴν μὴ δυναμένων ἀποκτεῖναι» Ματθαίος 10:28
Ο άνθρωπος έχει σώμα και ψυχή. Σε αντίθεση με το σώμα το οποίο μπορεί να φονευθεί, η ψυχή δεν μπορεί να φονευθεί !
Αγαπητέ κ. Σαλταούρα, σας ευχαριστώ για τον χρόνο που κάνατε να διαβάσατε τα ανωτέρω. Ωστόσο, αυτά είναι απλώς πρόλογος, ο οποίος απλώς δείχνει ποια είναι η διεθνής επιστημονική άποψη για τις παραδοσιακές θέσεις. Στη συνέχεια (αν και δεν έχει ολοκληρωθεί) θα δείτε ακριβώς τα επιχειρήματα. Σιγά-σιγά θα ανακαλύπτετε, αν και το πιθανότερο είναι πως ήδη γνωρίζετε, πως και οι Ορθόδοξοι καθηγητές θεολογίας πολλές φορές υιοθετούν πλέον παρόμοιες αντιλήψεις, τουλάχιστον επί μέρους. Αξίζει, επίσης, να δείτε και τη συζήτηση με τους άλλους σχολιαστές.
Συγχαρητήρια. Πολύ ωραίο άρθρο. Ίσως να χρειαζόταν λίγα παραπάνω στοιχεία από την έννοια της ψυχής στην Π.Δ. και την Κ.Δ. με παραδείγματα. Είναι αξιόλογο να μελετάμε, να βρίσκουμε και να γράφουμε αυτά που ανακαλύπτουμε και ακόμα πιο αξιοθαύμαστο να είμαστε ικανοί να παραδεκτούμε ότι κάποια πράγματα, ίσως πάρα πολλά, δεν συμβαδίζουν με τις απόψεις που μάθαμε στο κατηχητικό, ακόμα και στο Πανεπιστήμιο !!!
Είναι αλήθεια ότι σε όλες τις θρησκείες και τις γραφές τους έχουμε εξέλιξη ιδεών οι οποίες επηρεάζονται από τον περίγυρο και τις εκάστοτε ανάγκες. Δεν υπάρχουν ξεκάθαρες και απόλυτες αλήθειες, κι αυτό δεν μπορεί κάποιος να το κατανοήσει όταν δεν έχει διαβάσει και δεν έχει αναρρωτηθεί, γι’ αυτό καταφεύγει στον αντίλογο και τις ταμπέλες.
Ευχαριστώ για τα καλά λόγια. Υπάρχουν αρκετά πράγματα στα άλλα άρθρα της σειράς, ιδίως για την ΠΔ. Σκοπεύω να ολοκληρώσω και τα υπόλοιπα, εφόσον έχω ήδη το υλικό συγκεντρωμένο, ωστόσο οι πολλές υποχρεώσεις δεν μου επέτρεψαν ακόμη να το πράξω αυτό. Η σειρά φαίνεται στο πάνω μέρος της σελίδας: Η ψυχή—στη Βίβλο και στον μεταβιβλικό ιουδαϊσμό και χριστιανισμό. Ευτυχώς στο πανεπιστήμιο έχουν κάπως αλλάξει κάποια πράγματα κατά το διάστημα της ύπαρξης αυτού του ιστολογίου. Για παράδειγμα, το βιβλίο του καθηγητή Μπρατσιώτη για την ψυχολογία της ΠΔ, ενάντια στο οποίο άσκησα λεπτομερέστατη κριτική, βγήκε από τα προτεινόμενα συγγράμματα των φοιτητών. Ελπίζω και σε άλλες αλλαγές!